Merkezi Aziýa: Taryhdan şu güne

2021-08-18

Türkmenistan gazeti,
2021-08-17

Merkezi Aziýa: Taryhdan şu güne

Ýaňy-ýakynda «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda Türkmenistanyň Prezidenti hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowyň baştutanlygynda Gazagystan Respublikasynyň Prezidenti Kasym-Žomart Tokaýewiň, Gyrgyz Respublikasynyň Prezidenti Sadyr Žaparowyň, Täjigistan Respublikasynyň Prezidenti Emomali Rahmonyň we Özbegistan Respublikasynyň Prezidenti Şawkat Mirziýoýewiň gatnaşmagyndaky Merkezi Aziýanyň döwlet Baştutanlarynyň üçünji konsultatiw duşuşygy ýokary derejede geçirildi.

HormatlyPrezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň nygtaýşy ýaly, sebit boýunça goňşular bilen dostluk gatnaşyklaryny hem-de netijeli hyzmatdaşlygy pugtalandyrmak Bitarap Türkmenistanyň daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biridir. Türkmenistan Merkezi Aziýanyň döwletleri bilen hyzmatdaşlygy giňeltmäge, ikitaraplaýyn we köpugurly görnüşde deňhukukly we ynanyşmak ýagdaýyndaky gatnaşyklary ösdürmäge gönükdirilen syýasaty üstünlikli durmuşa geçirýär.

Bu goňşy doganlyk halklar bilen umumy taryhymyza ser salsak, onda bu halklaryň asyl kökleri bir daragtdan gaýdýandygyna göz ýetirýärsiň. Türkmen, özbek, gazak, gyrgyz halklarynyň asyl köki oguzlardan gaýdyp, bu halklaryň dili, däp-dessury we dini ygtykady birdir. Türki dünýäsiniň söz baýlygy hakynda söhbet edilende, ilkinji bolup Mahmyt Kaşgarlynyň ady ýatlanylýar. XI asyrda Mahmyt Kaşgarly (1008-1105) tarapyndan ýazylan türkmen diliniň iň gadymy sözlügi bolan «Diwany lugaty et türk» atly ensiklopedik sözlük türki halklaryň etnografiýasy, halk döredijiligi, geografiýasy, däpdessurlary, adatlary, nakyllary, tagamlary, baýramçylyklary, ýaraglary, adalgalary ýaly köp sanly tematikany özünde jemleýän ajaýyp eserdir. Mahmyt Kaşgarlynyň agzalan eserinde Oguz hanyň ogullarynyň we ondan gaýdýan nesilleriň, tire-taýpalaryň sany berilýär. Şol sanawa seredenimizde, doganlyk halklar düşünjesiniň näderejede dogrudygyna göz ýetirýärsiň. Bu eserde dünýä kartasy ýerleşdirilen. Mahmyt Kaşgarly türki halklaryň nirede ýaşaýandyklaryny görkezmek maksady bilen bu kartany taýýarlapdyr. «Diwany lugaty et türk» eseriniň golýazmasynda ýerleşýän bu reňkli kartada her reňkiň öz manysy göz öňünde tutulýar. Deňizler — ýaşyl, derýalar — gök, daglar — gyzyl, şäherler bolsa sary reňkler bilen bellenipdir. Bu kartada Jeýhun (Amyderýa), Seýhun (Syrderýa), Horasan, Maňgyşlak, Abeskun (Hazar) deňzi, Oguz ýurdy, Gypjak mesgeni, Garaçuk dagy, Jent, Horezm, Şaş (Daşkent), Barsgan, Balasagun, Taraz, Ýarkent, Samarkant, Hojent, Kaşgar, Ötüken, Tabarystan, Gazna, Huzystan, Hint ýurdy, Maçyn, Itil (Wolga) derýasy, Yrtyş derýasy we ş.m. köp sanly geografik atlar öz ornuny tapypdyr.

Gündogar alymy Abu Reýhan Birunynyň «Öten asyrlardan galan baky ýadygärlikler» atly kitabynda hem Merkezi Aziýa döwletleriniň çäklerinde ýaşaýan halklaryň däpdessury, dini, dili, olaryň belleýän baýramlary, olara mahsus häsiýetler hakynda örän gymmatly maglumatlar saklanyp galypdyr.

Taryha ser salanymyzda, bu goňşy, doganlyk halklaryň Beýik Seljuklar döwletinde, Horezmşalar-Anuşteginler döwletiniň çäklerinde agzybirlik bilen ýaşap, bile azym-azym şäherleri bina edip, öz ýurtlaryny el-ele berip gorandygy mälimdir. Oguz-türkmen neslindenbolan Seljuklar döwletini edara edenlerinde, halklaryň dini ynanjyna, wezipesine, jynsyna seretmezden, adyllyk bilen dolandyrypdyrlar. Bu bolsa ýerli haklaryň olara söýgi we hormat bilen gatnaşyk etmegine getiripdir. Seljuklar döwleti dörän ilkinji günlerinden sebitdäki ähli döwletler asuda, parahat durmuşda ýaşapdyrlar. Seljuk soltany Togrul beg Bagdat halyfy bilen ilkinji duşuşygynda Merkezi Aziýa döwletlerinden haja gidýänleri, kerwen ýollaryny, söwdagärleriň mal—mülküni goramagy öz üstüne alýar. Togrul begiň permany bilen bu ýollarda ýörite esgerler ýerleşdirilip, rabatlar, kerwensaraýlar gurulýar, guýular gazylýar. Soltan Sanjaryň döwlet diwanynyň başlygy bolan Muntajabetdin Bady Atabeg Juweýniniň «Kätipleri kämilleşdirmegiň basgançaklary» («Atabatul-kätiba») atly kitabynda ýerleşdirilen permandyr kararlara seredenimizde, olaryň näderejede adyl bolandygyna göz ýetirýärsiň. Horezmşalar-Anuşteginler döwletiniň hökümdarlary hem halka edil şeýle adyl göz bilen seredýärler. Oguzlaryň begdili boýundan bolan Anuşteginler döwletiniň hökümdarlary Atsyza, Il Arslana we Soltanşa Mahmyda wepalylyk bilen hyzmat eden döwlet diwanynyň başlygy Reşideddin Watwatyň «Resmi hatlar» we «Danalaryň daýanjy» atly resminamalar ýygyndysynda käbir häkimlere, şihnelere, kazydyr hatyplara, salgyt ýygnaýjy emeldarlara ýazylan resminamalar bar. Şeýle hatlaryň biri Şirwan häkimine ýazylypdyr. Bu hatda «...Biziň emirimiz size hat ýazyp, onda iki zady, ýagny alada etmekligi we alada etmezligi sargady. Onuň alada etme diýmegi onuň ähdini kabul eden diýara duşman çozar diýip alada etme diýmegidir. Alada et diýmegi bolsa raýatlaryň we olaryň gündelik durmuşynyň aladasyny et diýdigidir...» diýilýär. Bu hatdan mälim bolşy ýaly, Horezmşalar-Anuşteginler döwletiniň çägine giren raýatlar ähli tarapdan özlerini goragda duýýandygyny görmek bolýar. Seljuk soltany Mälik şa tarapyndan esaslandyrylan «Nyzamyýýe»medreselerinde Merkezi Aziýada kemala gelen alymlar hem el-ele berip, ylmy jedellere girip, bilim öwredipdirler.

Beýik Ýüpek ýoly Merkezi Aziýa döwletleriniň çäklerinde ýerleşen halklaryň dostlaşmagyna, agzybir, hoşniýetli gatnaşyklar etmegine uly itergi berýär. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda: «Beýik Ýüpek ýoly Gündogaryň hem Günbataryň halklarynyň taryhynda wajyp orny eýeledi. Onuň bilen bagly taryhy ýazgylar, arheologik tapyndylar, etnografik we edebi gymmatlyklar, halk hakydasynda galan ruhy miras gitdigiçe gyzyklanmany artdyrýar. Bu ýol adamzat ykballarynyň dost-doganlygyny bakyýete öwren altyn ýoldur» diýip belleýär. Bu kitapda orta asyr syýahatnama eserlerine salgylanylýar. Gahryman Arkadagymyz Ýakut al-Hamawy, Ibn Fadlan, Makdisi ýaly görnükli geografiýaçy alymlaryň eserlerine ýüzlenýär, olaryň türkmen topragyhakyndaky ajaýyp ýatlamalaryndan bölekleri getirýär. Bu kitaplary okanymyzda, ady belli jahankeşde alymlaryň Beýik Ýüpek ýoly arkaly türkmen topragyna zyýarat edip, başdan geçiren wakalaryny haýran galyjylyk bilen öz ýatlamalarynda beýan edendiklerine göz ýetirýäris.

Belli syýahatçy alym Istahrynyň «Kitab mesalik we memalik» («Ýollar we ýurtlar kitaby») atly kitabynda Horezmiň Horasan we Mawerannahryň aralygynda ähli tarapy çöl bilen gurşalan, Amyderýanyň iki kenarynda ýerleşendigini aýdýar. Buharadan Horezme iki ýoluň bardygyny, biriniň çöllükden, beýleki ýoluň bolsa Amul ýa-da Fariýabdan derýa arkaly gämi bilen barmak bolýandygyny belleýär.

Istahri: «Horezm bu diýaryň ady bolup, Jürjäniýýe (Gürgenç) onuň esasy we iň uly şäheridir. Gürgenç söwdagärleriň üýşüp söwda edýän ýeri bolup, soňra harytlar bu ýerden Horasana we hazarlylara ugradylýar. Horezmiň Gürgençden başga Dargan, Hazarasp, Hywa, Huşmisan, Safadaz, Nuzwar ýaly uly galalary bolupdyr. Horezmiň soňky çäkleri Amula ýakyn ýerleri Tahyryýýa diýip atlandyrylýar. Jeýhun derýasy Horezmiň içinden geçip, Horezm (Aral) kölüne guýýar. Bu kölüň töwereginde obadyr gala bolmandyr. Köle diňe balykçylarbaryp, balyk tutupdyrlar. Kölüň bir tarapynda Çagyroguz dagy bar. Bu ýerler şeýle bir sowuk bolup, köl doňup, onuň doňy ýaza çenli çözülmändir. Kölüň meýdany 100 parsah töweregi bolup, onuň suwy örän duzly eken. Horezm köli bilen Hazar deňziniň birigýän ýeri bolup, ol ikisiniň arasy 20 günlük ýoldur».

Meşhur syýahatçy alymlaryň biri Makdisiniň «Ahsan takasim fi Marifat al akalim» («Dünýä ýurtlaryna akyl ýetirmegiň iň gowy bölünişi») atly kitabynda hem Horezmiň çäklerinde ýerleşen Gardaman, Aýhan, Sedwer, Jigerbent, Dargan, Zamahşar, Hywa, Hazarasp ýaly şäherdir galalaryň atlary getirilýär. Ibn Battutanyň «Rihlat Ibn Battuta» («Ibn Battutanyň syýahaty»), Ýakut al-Hamawynyň «Mujamul buldan» («Ýurtlaryň sözlügi») atly kitaplarynda hem bu şäherleriň atlary ýatlanýar. Bu syýahatnama eserlerini ýatlamak bilen, Horezmşalar-Anuşteginler döwletiniň çäklerine häzirki Türkmenistanyň, Özbegistanyň we Gazagystanyň şäherdir galalarynyň girendigini görmek bolýar.

Beýik türkmen şahyry Magtymguly Pyragy halklaryň arasynda dost-doganlyk gatnaşyklaryny wagyz ediji şahyr diýsek ýalňyşmarys. Magtymgulynyň döredijiligine ýüzlenenimizde, Merkezi Aziýa döwletleriniň taryhyna, şäherdir galasyna, medeniýetine, diline degişli gymmatly maglumatlary tapmak bolýar:

Hyrka geýen Hoja Ahmet,
Saýramdadyr-Saýramda.

Ýa-da:

Dükan käni-Jahangiriň almazy,
Badah şan magdany —
                         lagly siziňdir.

Pyragynyň belli bir döwürde Hywadaky «Şirgazy» medresesinde okandygy mälimdir. Şahyr özüniň bilim alan döwrüni buýsanç bilen ýatlaýar:

Hakdan bize buýruk, baglydyr bilim,
Sende taglym aldy, açyldy dilim,
Gelsin diýip garar ol gerkez ilim,
Gider boldum, hoş gal,
                          gözel Şirgazy.

Şahyryň şygyrlarynda onuň öz döwrüniň ýeterlik ylym-bilimini alandygyny we gündogar edebiýatyny kemsiz özleşdirendigini duýmak bolýar. Şahyr «San bolsam» atly goşgusynda Abu Seýit, Omar Haýýam, Firdöwsi, Nyzamy, Hafyz, Nowaýy ýaly meşhur şahyrlary uly hormat bilen ýatlaýar.

Eşitse Nowaýy Nyzamy,
                          Firdöwsi kylan zarym,
Terki—dünýä eýleýip,
                          barysy geçer sözüden.

Şeýlelikde, Merkezi Aziýa döwletleriniň asyrlaryň synagyndan geçen, dost-doganlyk gatnaşyklary milli Liderimiziň baştutanlygynda täze-täze belent sepgitlere ýetýär.

Kakajan JANBEKOW,
Türkmemstanyň Ylymlar akademiýasynyň
Maglymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar inslilulynyň alym kälibi,
taryh ylymlarynyň kandidaly.