Belli bolşy ýaly, musulman dünýäsiniň belli şahsyýetleriniň biri Ymam Ryzanyň manyly ömrüniň bir bölegi gadymy Merwde geçipdir. Ymam Ryzanyň doly ady Aly ibn Musa Kazymdyr. Ol musulman halklarynyň belent hezzet-hormaty, beýikligiň alamaty hasap edilýän on iki ymamyň sekizinjisidir.
Türkmen edebiýatynyň taryhyndan mälim bolşy ýaly täze edebi çemeleşmeler arkaly döredijiligiň kämil nusgasyny döreden beýik söz ussatlarymyzyň mirasynda täze ýola, täze döwre, täze ýaşaýyş-durmuş gatnaşyklaryna bolan çagyryş eriş-argaç bolup geçýär. Magtymguly Pyragy we Jelaleddin Rumy hem umumadamzat gatnaşyklarynyň sazlaşygyny döretmäge gönükdirilen ugurlary saýlap alyp, ýaşaýşa döredijilikli çemeleşmek, bilimiňi baýlaşdyrmak, dostluk däplerini pugtalandyrmak ýaly bähbitli ýörelgeleri ösdüren akyldarlardyr.
Ýakynda deňze çykalgasy bolmadyk döwletleriň ulag ministrleriniň derejesinde geçirilen halkara maslahatyň barşynda Türkmenistanyň ulag ulgamyndaky mümkinçilikieriniň ägirt uludygy ýene birýola aýan boldy. Taryhdan belli bolşyýaly, Ýewraziýanyň halkiarynyň durmuşynda Beýik Ýüpek ýoly ykdysady, medeni we syýasy taýdan uly ähmiýet berlen sebitara ýol geçelgesi hasaplandy.
Döwlet Baştutanymyzyň taýsyz tagallalary hem goldaw-hemaýatlary netijesinde türkmeniň gelip çykyşyny gadymy orta asyrlara we häzirki döwre degişli taryhyny, edebiýatyny, milli medenimirasyny, asyrlar içre halkyň adyny şöhratlandyryp gelen maddy we ruhy baýlyklaryny öwrenmäge, olary döwrüň talaplaryna laýyklykda ösdürmek arkaly zamanamyzyň öňe çykaran möhüm we gündelik durmuşy üçin zerur düşünjeleri, täze maksatlary çuňlaşdyrmak bilen, bu ugurda halkara gatnaşyklary pugtalandyrmaga aýratyn üns berilýär.
Taryha ser satsak, kuwwatly türkmen döwletlerinde ylym-bilimiň ýokary derejede ösdürilendigine göz ýetirmek bolýar. Türkmen döwletleriniň hökümdarlary ylmyň ösmegi üçin alymlary öz ýurduna çagyryp, howandarlyk edipdirler. Akgoýunly türkmen döwletiniň hökümdary Uzyn Hasanyň bu ugurda amala aşyran işleri hem muna aýdyn mysaldyr.
Halkymyzyň baý taryhy medeni we ruhy mirasy bar, Milli Liderimiziň rowaçlandyran halypa-şägirtlik ýörelgesinden ugur alyp, buýsançly taryhymyzy, medeni, ruhy mirasymyzy öwrenip, ýaş nesil watansöýüjilik, ynsanperwerlik ruhunda terbiýelemek, geçmişimiziň gymmatlyklaryny olaryň kalbyna ornaşdyrmak mukaddes borjumyzdyr.
Türkmen topragynda dörän gadymy medeniýetleriň biri-de ekerançylyk medeniýetidir. Jemgyýetçilik aňynyň ösmegi bilen, ýaşaýşyň maddy esaslary hem döräpdir. Dagdan akan çeşme-çaýlar ekerançylygyň ösmegi üçin amatly şertleri üpjün edipdir. Kadaly we dogry suwarylan ýagdaýynda, ekerançylyk ýerlerinden, köp suw sarp etmezden, bol hasyl almak mümkinçiligi döräpdir.
Şu günler ak bazarlarymyzdaky berekedi görseň, gözüň dokunýar. Tekjelerde rejelenip goýlan gök-bakja ekinleriniň, dürii miweleriň deňinden biparh geçip bolmaýar. Aýratyn-da, behişdi nygmat bolan türkmen gawunynyň hoşboý ysy çar ýana bark urýar. Onsoň, biýarasynda bala öwrülýän uçmahy gawunlaryň diňe keremli türkmen topragynda bitýändigi baradaky hakykat kalbyňda uly buýsanç duýgusyny döredýär.
Häzirki wagtda gözel paýtagtymyz Aşgabat şäheriniň düzümine goşulan, şol wagtky Herrikgala obasynda 1922-nji ýylda dünýä inip, 69 ýaşynyň içinde aradan çykan, manyly ömrüniň dowamynda ussat mugallym, meşhur alym hem-de ylmyň uly guramaçysy hökmünde özüni tanatmagy başaran Bäşim Çaryýarowyň durmuşda we ylymda geçen ýoly türkmen alymlary, esasan-da, ýaş ylmy işgärler üçin görelde alarlyk mekdepdir.
Ýurdumyzyň innowasion ösüşinde bazar gatnaşyklarynyň gerimini giňeltmek, döwletiň we hususy pudagyň hyzmatdaşlygyny işjeňleşdirmek arkaly ykdysady kuwwaty has-da berkitmek hem-de durnukly ösüşi üpjün etmek maksady bilen degişli işler geçirilýär.
Pederlerimizdenmiras galan bu nakyl türkmen durmuşynda bedew atyň ornuny bütin aýdyňlygy bilen beýan edýär. Taryhyň uzakuzak heňňamlarynda bedew atlar türkmeniň uçar ganaty, aýagulagy, uzak ýolda ýoldaşy, wepadar dosty bolup gelipdir.
Ýurdumyzda halkyň geçmiş mirasyny öwrenmekde we dikeltmekde uly işler alnyp barylýar. Golýazmalaryň, kitaplaryň gat-gat sahypalaryna siňen, gadymdan saklanyp galan taryhy we medeni mirasymyz giňden öwrenilýär.
Döwletlilik meselesi jemgyýetçilik-syýasy gatnaşyklardan durýar. Ol gatnaşyklar durmuşyň ahlak, däp-dessur, edim-gylym, hukuk kadalary ýaly görnüşleriniň kömegi bilen düzgünleşdirilýär. Şularyň hemmesiniň özara baglanyşygy bolsa döwri, jemgyýeti häslýetlendirýär.
«Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022—2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynyň» kabul edilmegi ýurduň täze döwür üçin uzak möhletlik ösüş ýoluny aýdyňlaşdyrdy.
Gahryman Arkadagymyz «Ile döwlet geler bolsa,..» atly kitabynyň 4-nji babyny «Halypa-şägirtlik däpleri» diýip atlandyrýar we ata-babalarymyzdan miras galan halypa-şägirtlik mekdebine «Uly mekdep», «ýokary derejeli ruhy-ahlak mekdebi» diýip baha berýär.
Adamzat taryhyrtda dörän baýramçylyklaryň iň gadymylarynyň biri Nowruz baýramydyr. Nowruzyň dabaraly bellenilmegi köpleriň kalbyny joşa getiripdir, oňa hemmeler sabyrsyz garaşypdyriar, çünki ol musulmanlaryň Täzeýyl baýramydyr.
Taryhy çeşmelere ser salanyňda, gadymyýetde türkmen halkynyň I ýaşaýyş-durmuşyny demokratik ýörelgelere esaslanyp ýöredendigini görmek bolýar. Türkmenler häzirki Türkmenistanyň çäklerinde we Ýer togalagynyň dürli künjeklerinde milli ýörelgäniň düzgünleri esasynda, agzybirlikde ýaşapdyrlar, taryhda meşhurlyk gazanan döwletleri gurupdyrlar.
«Türkmenistanda 2019-2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynda» bellenen wezipeleri ýerine ýetirmek maksady bilen, müşderilere internet ulgamy arkaly menzilara bank hyzmatlaryny hödürlemek boýunça yzygiderli işler alnyp barylýar. Elbetde, sanly ulgam köp işleri ýeňilleşdirýär, ýerine ýetirilýän amallary tizleşdirýär we wagty tygşytlaýar.
Türkmen alabaýy halkymyzyň gözbaşyny müňýyllyklardan alyp gaýdýan milli mirasynyň ajaýyp nusgasy hasaplanýar. Hormatly Prezidentimiz: «Türkmen alabaýy adamkärçiligiň asyly ýörelgelerini özünde jemleýän „türkmençiligiň“ batyrlyk, merdanalyk, wepalylyk, sypaýylyk gatnaşyklarynyň alamatlandyrylmasydyr» diýip, bu jandara örän jaýdar häsiýetnama berýär.
Taryhy tejribäni we häzirki zamanyň ösen tehnologiýasyny ösüşiň möhüm ugurlaryna öwren milli Liderimiziň baştutanlygynda ýurdumyzda bolup geçýän özgerişler umumadamzat gymmatlyklarynda ileri tutulýan dünýägaraýşyň kämilliginiň, ýagny «Döwlet adam üçindir!» diýen baş şygaryň ynsan mertebesini sarpalamagyň durmuş hakykaty bilen döredijilik ýollarynyň utgaşdyrylmagynyň aýdyň nyşanydyr.
Hormatly Prezidentimiziň ruhy-medeni gymmatlyklary ösdürmek boýunça alyp barýan parasatly syýasaty netijesinde türkmeniň medeniýeti, däp-dessurlary edebiýaty, sungaty dünýä derejesinde dabaralanýar.
Hormatly Prezidentimiz 13-nji ýanwarda ýurdumyzyň Balkan welaýatyna amala aşyran iş saparynyň dowamynda Hazaryň balyk awlanýan çägine baryp, bu ýerde balykçylar bilen duşuşdy hem-de balykçylyk hünäriniň aýratynlyklary, balykçylaryň iş we durmuş şertleri bilen gyzyklandy.
Halkymyzyň köňül arzuwyndan hasyl bolan «Halkyň Arkadagly zamanasy» diýlip atlandyrylan täze, 2022-nji ýyly garşylaýan pursatlarymyzda hormatly Prezidentimiziň «Jan Watanym Türkmenistan!» atly ajaýyp goşgusyny halkymyza sowgat bermegi Türkmenistan döwletimiziň bagtyýar raýatlarynyň baýramçylyk şatlygyna şatlyk goşdy.
Berkarar döwletimiziň bastyýariyk döwründe hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda ösüşlerden-ösüşlere barýan eziz Diýarymyzyň şöhratly taryhyna altyn harplar bilen ýazylan 2021-nji ýyl öz ornuny «Halkyň Arkadagly zamanasy» diýlip atlandyrylan 2022-nji ýyla berdi.
Garaşsyzlygymyzy alanymyzdan soň, edebiýatymyzda ozal görülmedik täze ugur-millilige ýugrulan edebiýat döredi. Şol bir wagtyň özünde türkmen edebiýatynyň beýik şahsyýetleriniň täzeçe, hemmetaraplaýyn öwrenilmeginde täze ädimler ädildi.
Geçmişde halklary jebisleşdiren Beýik Ýüpek ýolunyň bir şahasy Amul şäheriniň üstünden Beçip, onuň ykdysady we medeni ösüşine ýardam beripdir. Orta asyr ýazuw çeşmeleri, arheologik gazuwagtaryş işleriniň netijeleri Amulyň döreýiş taryhynyň gönüden-göni Amyderýa bilen baglanyşyklydygyna güwä geçýär.
Merdana türkmen serkerdesi, hakyky Watan ogly Jelaleddin Menguberdiden söz açylanda, şahyr Seýitnazar Seýdiniň:
Alym Arkadagymyz: «Döredijiligiň biserhetligi ussatlaryň ýeten belentliginde açylýar» diýip belleýär. Munuň aýdyň mysalyna türkmeniň dana Magtymgulusynyň döredijiliginde göz ýetirmek boýar.
Döwlet derejesinde tutulýan toýlar, şanly baýramçylyklar ösen jemgyýetiň derejesine laýyk kaşaňtygy bilen göwün göteriji dabaralara beslenýär, şonuň bilen birlikde, olara milli äheň hem çaýylýar.
Halk döredijiliginiň beýleki görnüşlerinde bolşy ýaly, nakyllardyr atalar sözleri hem köp nusgaly bolýar. Ýagny şol bir manyny berýän nakyl ýa-da atalar sözi her ýerde birhiliräk aýdylýar.
Hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitabynda şeýle diýilýär: «Türkmençilikde agzybirlik öýüň baş döwletidir. Agzybirlik maşgaladaky terbiýäniň özenini düzýär.
Ençeme asyrlaryň dowamynda türkmen zenanlary haly-palas dokamagyň, keçe salmagyň inçe syrlaryny, gaýma gaýap, keşde çekmegiň özboluşly tilsimlerini örän aýawly saklap, biziň günlerimize ýetiripdir. Her bir el işiniň özboluşiy dünýäsi bar.
Hormatly Prezidentimiziň milli mirasymyzy, medeni gymmatlyklarymyzy, taryhy ýadygärlikleri öwrenmek, gorap we aýap saklamak, geljekki nesillere ýetirmek ugrunda alyp barýan işieri dünýä nusgalykdyr. Mähriban Arkadagymyzyň ylham joşgunyndan dörän «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly ajaýyp eserini okanyňda, geçmişe gaýybana syýahat eden ýaly bolýarsyň.
Hormatly Prezidentimiziň yzysiderli tagallalary netijesinde Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe maddy gymmatlyklarymyz biien bir hatarda ruhy mirasymyzy, şunda ruhy gymmatlyklarymyzyň gözbaşy bolan golýazma çeşmelerini, halk döredijilik eserlerini, rowaýatlary toplamak, ylmy esasda töwerekleýin öwrenmek, neşir etmek, geljekki nesiller üçin aýap saklamak babatda ägirt uly işler edilýär.
Durmuşyň ähli ugurlarynda aýalaryň erkekler bilen deň hatarda hukuklara, mümkinçilikiere, jogapkärçilikiere eýe bolmagy babatdaky garaýyş türkmen jemgyýetiniň taryhyň çuňlugyndan gözbaş alýan asylly ýörelgeleriniň biridir.
Hormatly Prezidentimiziň alymlaryň öňünde goýýan wezipelerinden ugur alyp, türkmen taryhçylary halkymyzyň geçmişini, arheologiýa gymmatlyklaryny, etnografiýa, antropologiýa meselelerini öwrenmekde degişli işleri durmuşa geçirýärler.
Hormatly Prezidentimiz «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda: «Türkmenistan geografiýa taýdan Günbataryň we Gündogaryň köp ýurtlaryny özüne birikdiren bu ymgyr uly ýoluň çatrygynda ýerleşipdir» diýip belleýär.
Türkmen topragy aýdyjydyr bagşylary, söz ussatlaryny dünýä beren toprakdyr. Nusgawy edebiýatymyzyň görnükli wekilleriniň biri-de, mukaddes türkmen topragyny, onuň ajaýyp tebigatyny, merdana halkymyzyň nusgalyk däp-dessurlaryny şygyrlarynda wasp eden Baýram şahyrdyr.
Türkmen halkynyň taryhy we medeni mirasynyň kökleri taryhyň çuňlugyna siňip gidýär. Aziýanyň merkezinde, kerwen ýollarynyň çatrygynda ýerleşen bu gadymy topragyň özboluşly medeniýeti diňe bir saklanyp galmak bilen hem çäklenmän, ol özara medenigatnaşykiar, täsirlenmeler arkaly baýlaşdy we medeni taýdan ýakynlaşmalaryň barşynda düýpii ähmiýete eýe boldy.
Bugdaýyň gözüňi gamaşdyryp barýan tyllaýy şuglasynyň ýaýlyp ýatan giňişligi keremli topragyň bereket desterhanydyr.
Hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitaby şeýle buýsançly jümleler bilen başlanýar: «Eziz il-halkym! Asmandan arkaly Zeminde zynatty ajaýyp Watanymyzyň taryhynyň beýik eýýamyna gadam basdyk.
Türkmenistanyň Oguz han adyndaky inžener-tehnoiogiýaiar uniwersitetiniň Umumy we amaiy bioiogiýa instituty yimyň bioiogiýa ugruny ösdürmek, tebigy baýiykiar boian ösümiik we haýwanat dünýäsini düýpii öwrenmek üçin ýöriteleşdirilen y/my edara boiup durýar.
Gahryman Arkadagymyz ýaş nesliň ýokary bilimli, kämil dünýägaraýyşly bolmagyny gazanmak, Watan söýgüsiniň belentliginde durmuşa döredijilikli çemeleşýän ýaşlary terbiýeläp ýetişdirmek ugrunda alyp barýan döwlet syýasatynyň içinden halypa-şägirtlik mekdebi eriş-argaç bolup geçýär.
Berkarar döwletimiziň bagtyýariyk döwründe hormatly Prezidentimiz türkmen halkynyň baý milli mirasynyň çuňňur öwrenilmegine, halkymyza ýetirilmegine, onuň aýawly saklanylmagyna aýratyn üns berýär. Şol ünsüň netijesinde bu gün ata-babatarymyzdan miras galan maddy we ruhy gymmatlyklarymyzy ylmy esasda öwrenmäge giň mümkinçilikler döredilýär.
Şäherteriň döreýşidir ösüşiniň özboluşly aýratynlyklary bar. Bu meselede Beýik Ýüpek ýolunyň täsiri hem uly bolupdyr. Kerwen ýollarynyň ugrunda söwdanyň we hünärmentçilisiň ösmegi-de şäherleriň döremesiniň şertleriniň biridir.
Türkmen halky her bir besenen zadynyň şanyna toý tutýar. Her toýuň hem özüne mahsus düzsün-kadalary, edim-sylymlary bolýar.
1941-1945-nji ýyllaryň Beýik Watançylyk urşy bütin adamzadyň taryhynda iň ýowuz harby çaknyşyklaryň biri hökmünde gaidy. Bu ýowuz uruşda dürli milletleriň wekilieri biien birlikde, türkmen haikynyň merdana oguiiary hem faşizme garşy el-ele berip söweşdiier.
Hormatly Prezldentimiz «Turkmenistan — Bitaraplygyň mekany» atly kitabynda: «Haýsy asyr, haýsy zaman — parhy ýok, adamlar mydama parahat durmuşy isläpdirter, parahat durmuş halkiara rahatlyk hem ösüş, bagt hem eşret beripdir, Parahatçylyga söýgi, abadan ýaşaýyş halkiaryň arasyndaky dost-doganlygyň pugtalanmagyna itergi beripdir» diýmek bilen, türkmen halkynyň taryhyň ähli döwürlerinde-de parahatçylygyň tarapdary bolandygyny anyk mysallar arkaly delillendirýär.
Beýik Ýüpek ýolunyň ugrundaky söwda-ykdysady, medeni gatnaşyklar taryhyň sahypalaryna altyn harplar bilen ýazylyp, biziň günlerimize çenli gelip ýetipdir.
Türkmen edebiýatynda Baýram han Türkmeniň şygyrlary uly orun tutýar.
Hormatly Prezidentimiziň geçmişde uly yz goýan taryhy şahsyýetierimiziň ömür ýoluny, olaryň goýup giden ruhy we ündew mirasyny çuňňur öwrenip, ýaş nesle ýetirmek baradaky sargytlaryna eýerilip, ýurdumyzda uly işier bitirilýär.
Hormatly Prezidentimiziň Berkarardöwletimiziň bagtyýarlyk döwründe alyp barýan haik bähbitli başlangyçiary Garaşsyz, hemişelik Bitarap döwletimizde halkymyzyň gözbaşyny ençeme ýüzýyllyklardan alyp gaýdýan şöhratly taryhyny, beýik akyldarlarynyň, meşhur şahsyýetleriniň, görnükli serkerdeleriniň ömür ýoluny, gymmatly edebi mirasyny öwrenmäge giň mümkinçilikier döredilýär.
Nowruzyň getmegi bilen tebigat jana geiip, ynsan kaibynda joşgun emeie getiiýär. Her ýyi bahar aýynda beiieniiýän Nowruz baýramy ir zamaniardan gözbaş aiýar.
Irki döwürde Nowruzda ýazlaga çykan gelin-gyzlar, ýaş ýigitler döwre gurap tans edip, tüýtätin aýdypdyrlar.
Adamzat taryhynda nusgalyk işleri, ylmy-edebi mirasy bilen nesillere nusgalyk yz goýan beýik şahsyýetler barmak büküp sanardan köp. Şolaryň biri hem diňe bir türkmen halkynyň arasynda däl, eýsem gündogarda hem günbatarda köpgyraňly ylmy-ensiklopedik işleri, edebi-çeper eserleri bilen meşhurlyga eýe bolan lukman, pelsepeçi, şahyr Abu Aly ibn Sinadyr.
Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimizi durmuş-ykdysady, medeni taýdan ösdürmekde, dünýäniň ösen ýurtlarynyň hatarynda eýeleýän ornuny pugtalandyrmakda ylym ulgamyna aýratyn ähmiýet berilýär.
Adamyň bäş barmagynyň deň bolmaýşy ýaly, her kimin durmuş ýoly hem dürli—dürli. Gömükli alym Allaberdi Nuryýewiň ylym alemine aralaşmagynda hem özboluşly aýratynlyk bar.
Türkmen topragy ähli döwürlerde hem jahankeşdeleriň, syýahatçylaryň ünsüni özüne çekip gelipdir.
Bereketli türkmen topragy, Garagum sährasy, türkmen halkynyň ajaýyp milli häsiýetleri, mertligi, myhmansöýerligi hakdaky gymmatly maglumatlar gadymy rim we grek taryhçylary Gerodotyň, Strabonyň, Ptolemeýiň, ...
Ýurdumyzy bagy-bossanlyga öwürmek arkaly ekologiýa abadançylygyny we daşky gurşawyň goraglylygyny yzygiderli gowulan-dyrmak hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň ekologiýa syýasatynyň ileri tutulýan wajyp ugurlarynyň biridir.
Ýurdumyzda döwlet derejesinde geçirilýän saglygy goraýyş we öňüni alyş çäreleri netijesinde raýatlaryň sagdyn durmuşda ýaşamagy, döredijilikli zähmet çekmegi üçin ähli şertleriň döredilendigi guwandyryjy hakykatdyr.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň parasatly syýasaty netijesinde gözellikde, ýyndamlykda, gaýduwsyzlykda deňsiz-taýsyz bedewlerimiziň şan-şöhraty günsaýyn belende galýar, ussat seýislerimize döwlet derejesinde uly sarpa goýulýar.
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň alyp barýan daşary hem içeri syýasaty netijesinde Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimiz ýakyn-u-alysdaky ýurtlar bilen gatnaşyklary yzygiderli ösdürýär.
Gahryman Arkadagymyzyň taýsyz tagallasy we bimöçber aladalary bilen «Türkmenistan — rowaçlygyň Watany» ýylynda medeni mirasymyzy ylmy taýdan çuňňur öwrenmek we döwrebap röwüşde dikeltmek işleri giň gerimde alnyp barylýar.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwrüniň her birgüni hormatly Prezidentimiziň parasatly ýolbaşçylygynda täze-täze üstünliklere, rowaçlyklara beslenýär.
Täze ýylyň ilkinji suni, ilkinji sagady, ilkinji minutlary rowaçlyklara beslenip geldi. Ýylyň ilkinji güni dünýä inen taýçanagyň altynsow reňkem, sakar tagmasydyr sekilem, taýçanaga ömrüniň ilkinji günlerinde Gahryman Arkadagymyzyň nazar salmagam döwletlilikden nyşan.
Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda ýurdumyzyň ykdysadyýetini diwersifikasiýalaşdyrmak boýunça durmuşa geçirilýan ägirt uly işlerin netijesinde innowasiýalara esaslanýan we senagat taýdan ösen ykdysadyýeti kemala getirmekde uly üstünlikler gazanylýar.
Hormatly Prezidentimlz Türkmenistanyň Minlstrler Kabinetiniň täze ýyldaky ilkinji mejlisinde ýurdumyzyň ylym ulgamynyň işinin alnyp barlyşy bilen içsin gyzyklanyp, degişli ýolbaşçylara bu ulgamda işleriň täzeçe guralmagyna, iň täze usultärleri, hususanda, sanly ykdysadyýeti, täze innowasiýalary we nano tehnologiýalary ornaşdyrmakda, tebigaty öwrenişde ösüşiň täze belentliklerine ýetmekde ünsi has-da güýçlendirmegi tabşyrdy.
Hormatly Prezidentimiziň Döwlet medeniýet merkezine baryp, Döwlet kitaphanasynyň işini ösdürmek hem-de ony giňeltmek barada beren gymmatly maslahatlary ýurdumyzda kitaphana işiniň kämilleşdirilmegi babatynda möhümdir.
Milli Liderimizin belleýşi ýaly, Beýik Ýüpek ýolunyň köpasyrlyk tejribesi özara gatnaşyklaryň medeniýetinde, medeniýetlerin özara gatnaşygynda jemlenendir.
XI asyrda Mahmyt Kaşgarly (1008—1105) tarapyndan ýazylan türkmen diliniň iň gadymy sözlügi bolan «Diwany lügat at-türk» atly ensiklopediki sözlük — türki halklaryň etnografiýasy, folklýory, geografiýasy, däp-dessurlary, adatlary, nakyllary, tagamlary, baýramçylyklary, ýaraglary, lukmançylyk adalgalary ýaly köp sanly tematikany özünde jemleýän ajaýyp eserdir.
Ýurdumyzda her ýyl bellenilip geçilýän Hatyra gününde «Halk hakydasy» ýadygärlikler toplumyna gül çemenli baryp, Watan gahrymanlarymyzyň belent ruhunyň öňünde tagzym etmek, indi arzyly hem asylly däbe öwrüldi.
Hormatly Prezidentimiziň hemmetaraplaýyn goldawy netijesinde «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» ýylynyň aprelinden oktýabr aýy aralygynda Germaniýanyň paýtagty Berliniň Täze muzeýinde «Margiana — Türkmenistanyň çäklerindäki bürünç asyryň şalygy» atly sergi geçirilýär.
Hormatly Prezidentimiziň: «Goňşy we beýleki döwletler bilen özara bähbitli, dostlukly gatnaşyklarymyz gün-günden ösýär» diýip parasatly bellemegi, Türkmenistanyň söwdada, ykdysadyýetde, syýasatda we medeni gatnaşyklarda dünýäniň ençeme ýurtlary bilen hoşniýetli, dostlukly gatnaşyklarynyň ýylsaýyn ýokarlanýandygyny aňladýar.
Beýik Seljukly döwletiniň meşhur weziri Nyzamalmülk «Syýasatnama» atly eserinde hökümdarlar barada şeýle diýýär: «Hökmigüýçli her döwürde bir adamy saýlap alyp, onuň şan-şöhratyny arşa çykarýar, oňa şalyk derejesini eçilýär.
Berkarar döwletimiziň Bagtyýarlyk döwründe, Gahryman Arkadagymyzyň parasatly syýasaty netijesinde, halkymyzyň mizemez agzybirligi dünýä ýaýyýar.
Halkymyz iňňän gadymy döwürlerden bäri ylma, bilime uly sarpa goýup gelýän halklaryň biri.
Halkara forum GDA gatnaşyjy döwletleriň Ynsanperwer hyzmatdaşlyk boýunça döwletara gaznasynyň guramagynda geçirildi.
Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallalary netijesinde halkymyzyň milli mirasyny öwrenmäge, ony dünýä ýaýmaga uly üns berilýär.
Halkymyz gyz çagalara at dakanlarynda elmydama owadan atlary saýlamaga çalyşýarlar.
Berkarar diýarymyzda ylym-bilim ulgamyny özgertmek, ösdürmek, innowasiýalary giňden durmuşa ornaşdyrmak meselesi döwlet syýasatynyň esasy ileri tutulýan ugurlarynyň birine öwrüldi.
Hormatly Prizidetimiz geçen hepdäniň anna güni geçiren Ministrler Kabinetiniň mejlisinde ýurdumyzyň köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň işi hakynda durup, diýarymyzyň uzak ýaşly raýatlary barada mähirli sözleri aýtdy.
Türkmenler gadym wagtlardan bäri baýdaga aýratyn sarpa goýupdyrlar. «Baýdak» häzirki wagta çenli dilimizde işjeň ulanylyp gelnen gadymy türkmen sözüdir.
Hormatly Prezidentimiziň parasatly ýolbaşçylygynda ýurdumyzy durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň baş milli maksatnamasyna laýyklykda döwletimiziň halk hojalygynyň ähli pudaklary, şol sanda deňiz we derýa ulaglar ulgamy hem döwrebaplaşdyrylýar, kämilleşdirilýär we dünýä ylmynyň soňky gazanan innowasion tehnologiýalarynyň esasynda ösdürilýär.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe Gahryman Arkadagymyzyň parasatly ýolbaşçylygynda türkmen halkymyzyň milli medenýetine, mirasyna uly üns berilýär.
Türkmen halky ylym-bilime hemişe belent sarpa goýup gelen halklaryň biri.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda ýurdumyzyň halk hojalygynyň ähli ugurlarynyň, şol sanda ylym we bilim ulgamynyň has-da kämilleşmegine, rowaçlanmagyna, onuň dünýä ülňülerine laýyklykda ösdürilmegine giň ýol açyldy.
Türkmen bagşylary joşup aýdym aýdanlarynda aýdymyň öz şygyr bentleri bilen ugurdaş manyly sanamalary hem özlerinden goşup goýberýärler.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiziň parasatly ýolbaşçylygynda türkmeniň ruhy kämilligini, düşünje sagdynlygyny asyrlar boýy üpjün edip gelen milli mirasymyz çuňňur öwrenilýär.
Hormatly Prezidentimiziň tabşyrygy esasynda ýurdumyzda gowaça ekişi 2018-nji ýylyň 23-nji martynda Ahal, Mary we Lebap welaýatlarynda, 28-nji martda bolsa Daşoguz welaýatynda abraýly ýaşulularyň ak pata bermegi bilen badalga aldy.
Ata Watanymyz Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi hasaplanýar.
Hormatly Prezidentimiziň şu ýylyň 23-nji fewralynda Mary welaýatyna iş saparynyň çäklerinde Türkmenistan döwletimizde ýaýbaňlandyrylan giň gerimli özgertmeler bilen baglanyşykly taryhy ähmiýetli wakalar boldy.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň parasatly ýolbaşçylygynda döwletimiziň halk hojalygynyň ähli pudaklarynda, şol sanda ylym, bilim we medeniýet ulgamynda-da giň gerimli özgertmeler durmuşa geçirilýär.
Dünýä taryhynyň gatlaryna ösen medeniýetiň, sungatyň mekany bolup giren Türkmenistanyň gadymy ýadygärliklerinde geçirilýän arheologik gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde ýüze çykarylan taryhy tapyndylar ylmy esasda öwrenilýär.
Soňky ýyllarda TYA-nyň Arheologiýa we etnografiýa instituty tarapyndan Nusaý — Ürgenç kerwen ýolunyň ugrunda ýerleşen Paryzdepe, Şährihaýbar ýaly ýadygärliklerde alnyp barylýan işler bellärliklidir.
Gyzgynlygyndan hemem gyzyl burçuň ajysyndan ýaňa agzyňy ýakyp barýan unaş sowuklamanyň, dümewiň bire-bir emi.
TYA-nyň Biologiýa we derman ösümlikleri institutynyň Botanika bagynda hem ösümlik dünýäsiniň köpdürlüligini artdyrmak, olary gorap saklamak boýunça işler ylmy esasda alnyp barylýar.
Türkmen milli göreşi medeniýetimiziň aýrylmaz bölegidir. Türkmen halky gadymy döwürlerden bäri göreş sungaty bilen içgin gyzyklanyp gelipdir.
Halyçylyk sungaty uzak heňňamlarda timarlanyp, gitdigiçe owadanlanyp, türkmeni dünýä ýüzüne tanadyp gelen milli guwanjymyzdyr, halkyň ýüzüniň tuwagydyr.
Daşky gurşawy goramak, ekologiýanyaýawlysaklamak bilen baglanyşykly meseleler häzirki zaman dünýäsinde esasy meseleleriň birine öwrüldi.
Ýurdumyzda ylym-bilime, dünýä ylmynyň iň soňky gazananlaryny özleşdirmäge uly ähmiýet berilýär. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň tagallalary bilen ylym-bilim ulgamyny kämilleşdirmek babatda, alymlaryň işine itergi bermek, türkmen ylmynyň taze binýadyny tutmak boýun-ça düýpli işler amala aşyrylýar.
Öňňin, 15-nji iýunda hormatly Prezldentimiziň paýtagtymyzda we Ahal welaýatynda alnyp barylýan işler bilen dikuçarda, guşuçar belentlikden tanyşlykda, akyldar şahyrymyz Magtymguly Pyragynyň ýadygärlik heýkelini Köpetdagyň belentliginde ýerleşdirmek barada aýdanlary halkymyzda uly buýsanç duýgusyny döretdi.
Şu gün ýurdumyzda giňden bellenilýän Ylymlar güni mynasybetli paýtagtymyzda Magtymguly adyndaky Ýaşlar guramasynyň Merkezi geňeşi we Ylymlar akademiýasy bilen bilelikde her ýyl geçirilýän ýaşlaryň arasynda ylmy işleriň bäsleşiginiň ýeňijilerine sylaglary gowşurmak dabarasy boldy.
Gadymy hem şöhratly taryhynda Änew, Nusaý, Dehistan, Marguş, Merw, Köneürgenç, Amul, Sarahs, Abywerd ýaly medeni ojaklary döredip, umumadamzat medeniýetiniň ösüşine uly goşant goşan türkmen halky ylym-bilime aýratyn sarpa goýup gelipdir.
Ylym biziň düşünjämizde, ýönekeýleşdirilip aýdylanda, döredijilikli işiň netijesidir.
Sagdynlygyn we ruhubelentligiň ýylynda ynsany bagtly, eşretli durmuşa ýetirýän güýç ylymdyr.
Halkymyz «It geldi — gut geldi» diýýär. Gut sözi gadymy türkmen sözi bolup, ol bagt manysyny aňladýar.
Öz durmuşyny türkmen topragyndan üzňe görmedik alym-arheolog Wiktor Iwanowiç Sarianidi ömrüniň köp bölegini türkmen sährasynda, has takygy, Garagum çölünde, gadymy ýadygärlikleri öwrenmek üçin gazuw-agtaryş işlerini alyp barmak bilen geçirdi.
«Mirasa sarpa soýmak, Watany özgertmek ýyly» diýlip atlandyrylan 2016-njy ýylyň 4-nji ýanwarynda geçiren wideoşekilli iş maslahatynda hormatly Prezidentimiz türkmen halkynyň müňýyllyklaryň dowamynda toplanan maddy we ruhy gymmatlyklaryny gorap saklamagyň döwlet syýasatynyň möhüm ugry bolup durýandygyny aýratyn nygtady.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe ýurdumyzda bolup geçýän öz-gerişlikler halk hojalygynyň ähli pudaklaryny öz içine alyp, halkyň medeni babatda hem kämilleşmegine şert döredýär.
Milli Liderimiz şu ýylyň 13-nji ýanwarynda il içinde Paryzdepe ady bilen meşhur bolan gadymy taryhy ýadygärlige baryp gördi. Döwlet Baştutanymyzyň belleýşi ýaly, örän baý medeni-taryhy ýadygärliklere eýe bolan bu toprakda geçmişde dünýä ýaň salan beýik işler bitirilipdir: şäherler
döredilip, binalar gurlupdyr.
Şu ýylyň dowamynda paýtagtymyzda, onuň
töwereklerinde hem-de ýurdumyzyň welaýatlarynda agaç nahallarynyň 3 million düýbüni oturtmak bellenildi. Gahryman Arkadagymyz ýurdumyzyň baş şäheriniň binagärlik keşbini özgertmek hem-de abadanlaşdyrmak boýunça meýilnamalaryň öz wagtynda we
ýokary hilli ýerine ýetirilmegine berk gözegçilik etmegiň wajypdygyny sargyt edýär.
Edermen ekerançy daýhanlarymyzyň
nesilme-nesil çekip gelýän päk zähmeti netijesinde sadymy döwürlerden şu günlere gelip ýeten maddy mirasymyz bolan gawunlar milletimizin ruhy mirasynda-da ykjam orun alypdyr: türkmen dilinde, däp-dessurlarynda, halk döredljiliginde gawun bilen bagly aýtgylaryň, durnukly söz düzümleriniň, rowaýatlaryň... giden ulgamyny görmek bolýarŞu toý günlerinde şolaryň kähirini ýatlasak, datly gawunlarymyzyň ýakymyna hem-deýokumyna sarpa goýdugymyz bolar.
Geobotanika we Milli gerbariý gaznasynyň, şeýle hem Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Biologiýa we derman ösümlikleri institutynyň barlaghanalarynda biziň ýurdumyzyň dürlik künjeklerine bolan ýazky ekspedisiýanyň barşynda toplanan maglumatlary we ösümlik materiallaryny işläp taýýarlamak boýunça işler alnyp barylýar.
Häzirki döwürde ata-babalarymyz tarapyndan bize miras galdyrylan milli baýlyklarymyz bolan taryhy ýadygärliklerimizi öwrenmäge, olarda rejeleýiş, öň ki durkuny dikeldiş işlerini geçirmäge hem-de täze nesle abat ýagdaýynda ýetirmäge, olar barada nesihat işlerini alyp barmaga giň ýol açyldy.
Zenanyň şirin owazyna eýlenip, çagany uklatmak maksady bilen hiňlenilip aýdylýan sallançak başyndaky hüwdülerden başga-da, oňy ele alyp, bökdürip, hopba edip ýa-da aýagyň üstünde ýatyryp, yralaýan wagtyňda aýdylýan her hili çeper setirler hem folklor diýlip atlandyrylýan gymmatly hazynanyň içinde kän gabat gelýär.
Halkymyzyň ata-babadan gelýän halal we arassa ýoluny döwrebap dowam etdirýän hormatly Prezidentimiz türkmen halkynyň geçmiş taryhyny, edebiýatyny, sungatyny, milli däp-dessurlaryny täzeçil, töwerekleýin hem-de düýpli öwrenmegiň, nesillerimizi watansöýüjilik, halallyk, ynsan-perwerlik ruhunda terbiýele-mekde egsilmez hazyna bolan milli mirasymyzy dikeltmek bilen, halkymyzyň medeni-ruhy dünýäsini baýlaşdyrmagyň döwletimiziň gaýragoýulmasyz wezipeleriniň biridigini nygtaýar.
Häzirki döwürde iň wajyp meseleleriň biri hem ylym we önümçilik bähbitli ösümlikleriň tohumlarynyň asyl nusgalaryny genetika banklarynda saklamak hem-de olaryň nesil toplumynyň gorlaryny ýöriteleşdirilen ekin ýerlerinde diri görnüşde ösdürmek we öwrenmek bölüp durýar.
Ýakynda Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Tehnologiýalar merkezinde «Ýurdumyzy özgertmekde innowasion tehnologiýalar» atly ylmy maslahat geçirildi.
Milli Liderimiz ylym ulgamyny ösdürmegiň, alnyp barylýan ylmy-barlag işlerinde ýokary netijeleri gazanmagyň esasy şerti hökmünde ýaş alymlaryň täze neslini terbiýeläp ýetiş-dirmäge aýratyn üns berýär.
Hormatly Prezidentimiz Türkmenistanda düýpli we amaly ylymlary, innowasion senagaty ösdürmegi, ylmy, bilimi halka peýda berer ýaly derejä ýetirmegi wezipe edip goýdy we geljegi has uly bolan ylmyň ileri tutulýan ugurlaryny kesgitledi. Şol ugurlaryň biri hem ynsanperwer ylymlardyr.
Magtymgulynyň döredijiliginiň özeni türkmeniň gadymy hem baý halk döredijiligidir. Halkyň dünýa hakyndaky oýlanmalary, dünýa düşünmeleri ähli çuňlugy we danalygy bilen şahyryň döredijiligine siňipdir.
Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Biologiýa we derman ösümlikleri institutynyň Botanika bagynyň bu işi ýokary hünärli biolog-floristiçileri we sistematikaçylar amala aşyrýarlar. Bu işiň esasy ugry — daşary ýurtlaryň howa şertlerine uýgunlaşan ösümlikleri ýurduň howa-toprak şertlerine uýgunlaşdyrmak ýa-da introduksiýa, ösümlikleriň seýrek duş gelýän görnüşlerini goramak bolup durýar.
Ýurdumyzyň çäginde ýerleşen taryhy ýadygärlikleri gorap saklamak, milli medeni mirasymyzy öwrenmek, wagyz etmek bilen baglanyşykly il-ýurt bähbitli işler Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe has giň gerim bilen dowam etdirilýär.
Merdana türkmen halkymyz gözbaşyny asyrlaryň jümmüşinden alyp gaýdýan, edermen pederlerimizden şu günki bagtyýar nesillere miras galan behişdi bedewlerimizi milli buýsanjy saýyp arzylaýar.
Hormatly Prezidentimiziň başlangyjy bilen «Mirasa sarpa goýmak, Watany özgertmek ýyly» diýlip atlandyrylan üstümizdäki ýylda eziz Watanymyzy mundan beýläk hem ösdürmek, özgertmek ugrunda alnyp barylýan ägirt işleriň her biri milli mirasa sarpa goýmak bilen utgaşdyrylýar.
Bu prosess anyk, nätanyş ösümlik bilen alnyp barylýan işiň ykdysady we sosial maksada laýyklygyny, onuň ýerli flora bilen ekologik we biologik deňeşdirip bolujylygyny nazara almak bilen oýlanyşykly toplumlaýyn ylmy çemeleşmäni talap edýär.
Özüniň milli medeni, edebi we taryhy gymmatlyklary bilen adamzat jemgyýetiniň ösmegine saldamly goşant goşan türkmen halkynyň geçmiş taryhyny çuňňur öwrenmek we dünýa ýaýmak Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň döwlet syýasatynyň ileri tutudan ugurlarynyň biri bölüp durýar. Belent maksatlara beslenen bu ugurlary has-da ýaýbaňlandyrmak Mirasa sarpa goýmak, Watany özgertmek ýylynda giň gerime eýe bolýar.
Ol ýazgylar ilkinji gezek kiçi Bezegli deräniň diwar ýazgylarynda gabat gelýär. Diwar suratlary, alymlaryň pikirine görä, takmynan, 14 müň ýyl ozalrak döredilipdir. Şeýlelikde, şol gowak ýazgylaryndan 8 kilometr uzaklykda ýerleşýän Çendir jülgesiniň, Ak obasynyň, Gyzyl Ymam gonamçylygynyň gapdalynda, iki dagyň arasynda, beýik gumly dag depelerinde ýerleşen daş heýkelleriň ýaşy, takmynan, 10—11 müň ýyla golaýdyr. Şol ýadygärlikler birbada döremändir. Olar müňýyllyklaryň dowamynda ýasalypdyr. Şonuň üçin olaryň dörän wagty we daşky şekili asyrlar boýunça üýtgäp durupdyr.
Repetek Döwlet biosfera goraghanasy 1927-nji ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 27-sinde Gündogar Garagumuň ajaýyp gara ojar tokaýlaryny hem-de onuň daş-töweregindäki meýdanlary gorap saklamak üçin döredildi. Goraghananyň wezjpesine Garagumuň çägeli çölüniň aýratyn, ÖTjboluşly iiýtgeşik ösümlik we haýwanat dünýäsini öwrenmek, goramak hem-de dikeltmek işleri girýär. Olardan başga-da, demir ýol duralgalarynyň, säginelgeleriň we öri meýdanlaryndaky guýularyň töwereklerini gök-bagçylyga öwürmäge uly iins berüýär.
Türkmenistanyň biçak baý geçmişi bar. Bu gün Altyn depe, gadymy Merw, Coltan Sanjaryň mawzoleýyi, Köneürgenjiň binalary, Maşady-Misserian galalary, Nusaý galasy köpleri haýran galdyrýar. Bu ýadygärlikler dünýä siwilizasiýasynda aýratyn orun tutýar. Türkmenistanda olar bilen bir hatarda henize çenli doly öwrenilmedik ýadygärlikler hem az däldir.
Gurbanguly Berdimuhamedow
Gaznaly we Beýik seljuk türkmenleriniň döwletleriniň zamanasynda ýaşan Mäne baba öz döwründe türkmen jemgyýetiniň kämilleşmegine uly täsir eden beýik şahsyýetdir. Ol seljuk türkmenleriniň asylzada serkerdeleri Çagry beg bilen Togrul bege ägirt uly jahan döwletini gurmaklyga ak pata beren weli hem ulamadyr. Beýik pir Mäne babanyň taýsyz tagallalary netijesinde onuň ýaşan döwründe Beýik seljuk türkmenleriniň döwleti gülläp ösüpdir, jemgyýetde adalat, abadanlyk, bagtyýar durmuş höküm sürüpdir. Türkmen ylmy, medeniýeti, edebiýaty, filosofiýasy ösüp, äleme meşhur bolupdyr. Beýik Seljuk türkmenleriniň döwletiniň çägindäki Mäne, Merw, Sarahs, Nusaý, Amul, Nişapur ýaly şäherlerde beýik alymlardan ylym-tälim alan Mäne baba kämilligiň beýik derejesiniň nyşany hasaplanýan meşhur pirleriň elinden iki gezek hyrka geýipdir. [1] Türkmenistanyň Prezidentiniň «Türkmeniň Altyn asyry» atly bäsleşigine
Abusagyt Abylhaýyr Mäne babadan pata alan seljuklar
1. Seljuklaryň Horasana aralaşmagy. , //Diýar. , 1996. , № 4. , sah. 34-38.
2. Seljuklaryň Horasana aralaşmagynyň sebäpleri. , //Türkmen arhiwi. , 1997. , № 1-2. , sah. 90-96.
3. Gaznawylar döwletiniň harby gurluşy. , / /Diýar. , 1997. , № 1. , sah. 28-29.
4. Seljuklaryň Horasana aralaşmagy. , Halk sesi. , 05.02.1997.
5. Taryhda yz galdyran serkerdeler. , Esger. , 08.06.1998.
6. Mukaddes Ruhnama seljuk gaznaly harby syýasy gatnaşyklary dogrusynda. , Soltan Sanjar we onuň zamanasy. Halkara ylmy maslahatyň nutuklarynyň gysgaça beýany. Noýabr (Sanjar) ýynyň 17-18, 2004, sah. 117-118.
7. Türkmenleriň edermenlik mekdebiniň gadymy kökleri. //Garagum. , 2007ý. , № 10. sah. 115-119.
8. Gaznaly-Seljuk gatnaşyklarynda Abusagyt Abylhaýyryň jemgyýetçilik- pelsepewi garaýyşlarynyň orny. Abusagyt Abylhaýyr-Gündogaryň beýik Akyldary-halkara ylmy maslahatyň nutuklarynyň gysgaça beýany. Sanjar aýynyň (noýabr)13-15-i, Aşgabat. , 2007, sah. 236-238.
9. Welilik. //Garagum. 2008. , №11. , sah. 115-117.
10. Türkmen merdanalygy-terbiýe mekdebi. //Serhet abat-Döwlet abat. , 2009ý, № 1. , sah. 40-41.
11. Serkerde Togrul begiň şöhrady. /Edebiýat we sungat. 01.09.2015.
12. Muhammet Togrul beg. /Watan. , 27.02.2020.
Türkmen halkynyň gogaman taryhy asyrlaryň jümmüşinden gözbaş alyp, Dünýä taryhynda öçmejek yz galdyrdy. Halkyň hakydasynda ebedi saklananbeýik şahsyýetler, parasatly akyldarlar we nusgawy şahyrlar milli buýsanjymyza öwrüldiler. Hormatly Prezidentimiziň nygtaýşy ýaly: «Milli ösüşiň esasy şertleriniň biri halkyň aň düşünjeliligindedir. Bu beýik maksadyň esasy ösüp gelýän ýaş nesle Watanymyza buýsanmak, ata-babalarymyzdan galan gadymy medeni—mirasa, taryhda öçmejek yz galdyran şahsyýetlere çuňňur hormat goýmakdan ybarat bolup durýar» diýip bellemegi hem, munuň aýdyň mysalydy.[2] Şu nukdaýnazardanHormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow:"Türkmen halkynyň şöhratly taryhyny ebedi saklamak, nesillerimiziň öňündäki mukaddes borçdyr" diýip belleýär.[3] Milli Liderimiziň bu ajaýyp jümlelerinden ugur alyp, Orta Gündogaryň taryhynda öçmejek yz galdyran beýik şahsyýet, keramatly pirAbusagyt Abylhaýyr Mänebaba, onuň ak pata beren meşhur seljuk serdarlary Çagry begiň we Togrul begiňDaňdanakan (Dendenakan) söweşine (1040. , maý aýy. ) çenli ömür ýolunyňtaryhyny özünde jemleýän, senenamalarda ebedi saklanyp galan wakalaryýatlamagy maksat edindik. Bu taryhy döwür türkmen halkynyň gojaman taryhynyň bir ülşi bolup, ynsan hakydasynda öçmejek yz galdyrdy. Nesilleriň kalbynda watançylyk duýgyny oýardy. Geljege bolan umyt galkyndy.
Oguzlaryň gynyk ilinden gaýdýan seljuklar nesilşalygy, Mawerannahryň we Horasanyň syýasy durmuşynda uly oruntutýar. Seljuklar X asyryň başlarynda Syrderýanyňortawe aşak akymlaryndadöräp, ýer-ýurt tutunýarlar. Seljuklar öz nesilşalygyny, gözbaşyny oguz taýpa birleşigine we urug toparyna baştutanlyk eden Dukagyň ogly Seljukdan alyp gaýdýar. Dukak barada aýtsak, bu sözüň asyl manysy «Täze ýaý» diýmekligi aňladypdyr.
Onuň adynyň arapça manysy «täze ýaý» we «demir ýaý» ýaly berlipdir.[4]
Dukak oguzlaryňýabgusy (patyşasy, hökümdary) Beýgunyň goşunynda harby serkerdelik gullugyny ýerine ýetiripdir. Dukak aradan çykandan soň, Seljuk atasynyň gulluk edýän hökümdarynyň-ýabgunyň elinde galýar. Özüniň akyl-paýhaslylygy, çalasynlygy bilen Seljuk ýokary wezipeli harby emeldarlaryň ynamyny gazanypdyr. Ol ýaşynyň kiçiligine garamazdan, goşuny dolandyrmakda we harby hereketleri üstünlikleri alyp barmakda uly tejribe toplardyr. Oguz hökümdarynyň buýrugy bilen ol sýubaşy-goşun başlygy diýen harby çine-de eýe bolýar. Seljuk goşuna ýolbaşçy bellenilen gününden başlap, güýçli we uly oguz taýpalarynyň ynamly baştutanyna öwrülipdir. Gysga wagtyň içinde Seljugyň uly mertebeli abraýa eýe bolmagy, oguz serkerdeleriniň arasynda harby garşylyklaryň ýüze çykmagyna getirýär. Seljuk syýasy-harby garşylyklara goşulman, öz urugyny aman saklamak maksady bilen, Oguz ýabgusyndan bölünip aýrylypdyr.[5]
955-nji ýylda Seljuk öz urugy hem-de yzyna eýerenler bilen bilelikde Mawrennahryň Syrderýanyň aşak akymyndaky Jent düzlügine göçüp barypdyr. Taryhy nukdaýnazardan seredenimizde, Oguz jemgyýetinde ýüze çykan syýasy we ykdysady garşylyklaryň esasy sebäbi, çarwaçylyk bilen meşgullanýan oguz taýpa birleşigine öri meýdanlary ýetmezçilik edipdir. Bu bolsa aýry-aýry taýpalaryň Oguz taýpa birleşiginden çykyp, täze ýerlere göçüp, ýer-ýurt tutunmagyna sebäp bolýar. Seljugyň öz urugy bilen Oguz ýabgusyndan bölünip aýrylmagynyň esasy sebäbi hem, Oguz taýpa birleşiginde ykdysady gatnaşyklar bilen bagly bolupdyr.
Oguz ýabgusyndan Seljugyň bölünip aýrylmagy bilen, Syrderýa oguzlary iki bölege bölünýär. Demirgazyk-Ýaňykent we Günorta-Seljuk toparlaryna bölünipdir. Şondan soň taryhy çeşmelerde we ylmy dolanyşykda birinjiOguz taýpa birleşigine oguzlar diýip at berilýär. Seljuklar bolsa, türkmenler diýlip atlandyrylýar. [6]
Seljuklar920-960-nji ýyllar aralygynda yslam dinini kabul edipdirler. Yslam dinini kabul eden seljuklar Samanylar döwletiniň (874 — 1000) raýatyna girmäge, mal bakmak üçin öri meýdanlaryna göçüp barmagaulymümkinçilikler döräpdir. Samanylar döwletiniň hökümdary yslamy kabul eden seljuklar üçin, Jent welaýatyndan ýer-ýurt bölüp beripdir. Seljuklaryň göçüp gelen Jent welaýaty oguz ýabgusynyň Samanylar bilen serhetleşýän welaýaty hasaplanylypdyr. Bu welaýatyň günortasy Mawerannahr, demirgazyk-günbatary Horezm bilen serhetleşipdir. Jent welaýatynda ýaşaýan ilatyň aglaba bölegi oguzlaryň yslamy kabul eden çarwa taýpalaryndan ybarat bolupdyr. Seljuk öz urugy bilenyslamy kabul edeninden soň, Ýaňykent oguzlarynyň hökümdary Aly hana salgyt tölemekden boýun gaçyrypdyr. Ol ýerli halkdan uly goldaw tapyp, öz goşunynyň sanynyn artdyrýar. Seljuk harby güýjüne daýanyp, Ýaňykent oguzlary bilen özara syýasy-harby garşylyklara girişýär. Uzaga çeken syýasy-harby garşylyklardan soň, seljuklar Jent welaýatyny öz raýatyna öwrüpdirler. Bu syýasy-harby gatnaşyklarda gazanylan ýeňişden soň, Seljuk öz urugy bilenSyrderýa oguzlarynyň hökümdarlygyndan doly azat bolýar. [7]
Seljuk 1010-njy ýylda 107 ýaşynda Jent şäherinde aradan çykýar we şol ýerde hem jaýlanypdyr. Seljuk aradan çykandan soň seljuk iline onuň ogly Musa we agtyklary Daut Çagry beg(991—1061)bilen Muhammet Togrul beg (993—1063) ýolbaşçylyk edipdir. Seljugyň aradan çykandygyndan peýdalanyp, Ýaňykendiň hökümdary Aly hanyň oglyŞamälik (Şahmälik), seljuklara garşy harby hereketleriniýaýbaňlandyrýar. Şamälik bilen syýasy garşylyklaryň ýitileşmeginden howatyrlanyp, seljuk begleri ähli ili bilen Buharanyň ýigrimi farsah (120—140 km. ) golaýyna göçüp barýarlar. Olar Zerewşan jülgesi bilen Nur Buhara daglarynda ýer-ýurt tutunýarlar. Zerewşan jülgesine göçüp gelen seljuklar Garahanlylar döwletiniň raýatlygyna geçipdirler. [8]
1016-nji ýylda Gündogar Garahanlylar döwletiniň hökümdaryAhmet Arslan Gara han-Togan han aradan çykmagy bilen tagt ugrunda uzaga çeken syýasy garşylyklar başlanýar. 1024-nji ýylda Nasr Ýusup Kadyr han ibn Harun (1024 — 1031(32)) mirasdarlygy öz eline alýar. Bu ayýasy-harby garşylyklardan ýerliklipeýdalanyp, Günbatar Garahanlylar döwletiniň harby serkerdesi Baha ad-daula Aly tegin (1024 −1034) seljuk türkmenleriniň kömegine daýanyp, Buharada we Samarkantdaöz häkimiýetini dikeldýär. Ol seljuklardan düzülen harby güýjüne daýanyp, Mawerannahrda güýçli özbaşdak hökümdara öwrülýär.
Garahanlylardöwletinde ýüze çykan syýasy çökgünlik sebäpli, seljuklar iki sany özbaşdak toparlara bölünipdirler. Birinji toparlanyşyga Seljugyň uly ogly Israil (Arslan), ikinji toparlanyşyga Mikailiň (Seljugyň ogly) ogullary Daut Çagry beg, Muhammet Togrul beg we Musa ýolbaşçylyk edipdir. Bu bölünişigiň esasy sebäiSeljugyň uly ogly Israil, Buharanyň we Samarkandyň hökümdary Baha ad — daula Aly teginbilen özara harby birleşigi döredip, ony nika gatnaşygy arkaly berkleşdiripdir. Israil öz gyzyny ilekBaha ad-daula Aly teginedurmuşa çykarypdyr. Erkin çarwa durmuşa uýgunlaşan seljuklar-Mikailiň (Seljugyň ogly) ogullary Daut Çagry beg, Muhammet Togrul beg we MusaGarahanlaryň kaganyNasr Ýusup Kadyr hanyň tarapyna geçipdirler.
Daut Çagry begiň, Muhammet Togrul begiň we Musanyň ýolbaşçylygyndaky seljuklar Syrderýanyň aşak akymyny taşlap, Keş bilen Nahşibiň aralygyndaky düzlüge göçüpgelipdirler. Seljuklar Buharanyň we Samarkandyň häkimi Aly tegin bilen duşmançylykly gatnaşykda bolupdyr. Aly tegin dürli hileler gurap, seljuklaryň hökümdarlaryny öz tabynlygyna geçirmegi isläpdir. Ol seljuklaryň harby güýjüne daýanyp Garahan hany Nasr Ýusup Kadyrhan ibn Haruna garşy harby hereketleri başlamagy niýet edinipdir. Seljuk hökümdarlary Aly teginiň guraýan hilesini aňyp, oňa boýun bolmaýarlar. Bu ýagdaýdan çykalga tapmak üçin Aly tegin seljuk kethudasy Musanyň ogly Ýusuby öz ýanyna köşk gullugyna alypdyr. Seljuklaryň arasynda agzalalygy döretmek maksady bilen, Aly tegin Ýusuby Mawerannahr türkmenleriniň (Mawerannahr-Amyderýa we Syrderýa aralygyndaky ýerler.
Orta asyrlarda Amyderýanyň aňyrsyndaky ýerler şeýle atlandyrylypdyr) baştutany edip belläpdir. Oňa «ynanç-beýgu» diýen hormatly nyşan bilen, ikta ýerini peşgeş beripdir. [9]
Aly tegin Ýusuby öz doganlaryna garşy öjükdirmegi isleýändigini eşidip Togrul beg Ýusubyň üstüne ýöriş edip, öldürmegi ýüregine düwüpdir. Onuň dogany Çagry beg muňa garşy çykyp: «Bu etjek işleriň gowulygyň alamaty däl. Sen Ýusuby öldürip, Seljugyň nesline garşy baş götermegiň bolýar. Munuň üçin bizi halk sylamaz. Ýusubyň başy ýaş. Ony Aly tegin aldawa salyp, biziň ikimiziň aramyza tow düşürmegi isleýär» diýipdir. Şondan soň Togrul beg gabahat işinden saklanypdyr. [10]
Ýusup ibn Musa Togrul beg bilen Çagry begiň arasynda özara garşylygy döretmegiň hötdesinden gelip bilmändir. Aly tegin Ýusuba ynamyny ödedip bilmänden soň, ony öldürmegiň kastyna çykypdyr. Ol özüniň ynamdar harby serkerdesi, otdangaýtmaz, batyrlykda özüni tanadan Alp Kara Baranä bu işi amal etmegi tabşyrypdyr. Bu serkerde oguzlaryň barani taýpasyndan bolupdyr. Barani taýpasynyň seljuklar bilen öňden gelýän özara ýiti syýasy gapma-garşylygy bolupdyr. Şol ýiti syýasy gapma-garşylygy göz öňünde tutmak bilen, Aly tegin Jendiň hökümdaryny hem seljuklara garşy öjükdirmäge synanşypdyr. [11]
Gijäniň ýarynda Alp Kara özüniň garamagyndaky köp sanly goşuny bilen Ýusubyň üstüne çozupdyr. Duýdansyz başlanan söweşde seljuklar erjellik bilen garşylyk görkezipdirler. Alp Karanyň güýjüniň agdaklyk edýändigi sebäpli, seljuklar ýeňlipdir. Bu söweşde Ýusup ibn Musa birnäçe ýakyn garyndaşlary bilen öldürilipdir. [12]
Ýusubyň ähtiýalanlyk bilen öldürilendigini eşidip, Dawut Çagry beg, Muhammet Togrul beg bilen Aly teginiň arasynda syýasy-harby garşylyk ýüze çykýar. Olar özlerine wepaly türkmen taýpalaryndan düzülen goşun toplap, 1030- njy ýylyň baharynda Çagry begiň we Togrul begiň ýolbaşçylygynda Aly teginiň arasynda harby hereketler başlanýar. Şol syýasy-harby hereketleriň aýgytlaýjy söweşi Buharanyň eteginde bolýar. Bu söweşde Aly teginiň goşuny ýeňlişe sezewar edilip, 1000-e golaý adamsy söweş meýdanynda ýitipdir. Seljuklar gazanan ýeňşi bilen ruhlanyp, gije duýdurman Alp Karanyň meýdan düşelgesine çozupdyrlar. Togrul begin baştutanlygyndaky atly goşun ýyldyrym çaltlygynda hereket edip, Alp Karanyň goşunyny derbi-dagyn edipdirler. Söweşde Aly teginiň ýakyn garyndaşlary bilen Alp Kara ýesir düşüpdir.
Seljuklar bu söweşlerden soň, Buharanyň üstüne ýörişe taýýarlanyp başlapdyrlar. Aly tegin Çagry beg bilen Togrul begiň güýjünden howatyrlanyp, Syrderýa oguzlaryndan kömek sorapdyr. Oguzlaryň Ýabgusy özüniň köpsanly goşuny bilen kömege gelipdir. Birleşen harby güýçler seljuklara garşy harby herekete başlapdyrlar. Seljuklaryň adam sanynyň az bolanlygy bilen mynasybiýetli, bu harby-syýasy garşylyklara döz gelip bilmändirler. Olar Horezmiň serhetýaka ülkelerine göçüp gidipdirler. [13]
Aly tegin seljuklara garşy harby hereketleri dowam etdirmekden saklanypdyr. Sebäbi Gaznalylar döwletiniň hökümdary Mahmyt Gaznaly aradan çykandan soň (1030 — njy ýylyň 29-njy aprelinde), Horasanda syýasy ýagdaý çylşyramlaşypdyr. Aly tegin ýüze çykan syýasy ýagdaýdan ýerlikli peýdalanyp, Horasana ýöriş etmegi meýilleşdirýär. Bu ýörişde ýene-de seljuklaryň goldawyna daýanmagy niýetlenipdir. Ýüze çykan syýasy ýagdaýy göz öňünde tutup, Aly tegin Çagry beg we Togrul beg bilen özara gepleşikleri geçiripdir. Aly teginiň bu niýeti başa barmaýar. Ol 1034-nji ýylda aradan çykýar. [14]
Aly tegin aradan çykandan soň, tagt mirasdarynyň ýaşy kiçi bolandygy üçin, döwleti baş wezir Tunuş ibn Ahmet dolandyrypdyr. Ol döwleti dolandyran döwründe seljuklar bilen ýene-de syýasy garşylyklar ýüze çykýar. Ýüze çykan gapma-garşylyklar sebäpli, seljuklar Horezmiň hökümdary Harun ibn Altyntaşa (1032—1035) ýüz tutupdyrlar. Harun ibn Altyntaş Horezmi dolandyran hem bolsa, döwletiň çäk-dolandyryş ulgamynyň adatdan daşary hukugy Gaznaly hökümdary soltan Masut (1030—1041) tarapyndan çäklendirilipdir. Gaznaly hökümdary Horezmşalar döwletiniň çäk-dolandyryş ulgamyny Harun ibn Altyntaşyň elinde galdyrypdyr. Ol merkezi häkimiýetiň ynamdar wekili, ýurduň şazadasy (halifat ad-dar) derejesine eýe bolupdyr. Döwletiň «horezmşa» nyşanyny bolsa, öz ogly Seýideberipdir.
Harun ibn Altyntaş Horezmiň «şazadasy» diýip bellenilen döwründe, ýurtda eden-etdilik güýçlenipdir. Bu bulagaýlygyň esasy sebäpkäri Masut Gaznalynyň buýrugy bilen baş wezirlik wezipesine bellenilen Abd al Jepbar bolupdyr. «Şazada» döwleti baş weziriň görkezmesi bilen dolandyrmaga borçly edilipdir. Beýle ýagdaý Haruny özbaşdaklyk ugrundaky göreşe galkyndyrypdyr.
Harun ibn Altyntaşyň özbaşdaklyk ugrundaky göreşe meýliniň bardygyndan soltan Masut habarly edilýär. Ol 1034-nji ýylda Harunyň Gaznada girewine saklanýan doganyny ähtiýalanlyk bilen jezalandyrýar. Döwletara gatnaşyklarda şeýle syýasy ýagdaýyň ýüze çykmagy bilen, Harun ibn Altyntaş Horezmiň garaşsyzlygyny yglan edip, Gaznaly hökümdarynyň adyny juma namazynda okalýan hutbadan aýyrdypdyr. [15]
Dawut Çagry begiň, Muhammet Togrul begiň we Musanyň ýolbaşçylygyndaky seljuklaryň Harun ibn Altyntaşa ýüz tutan pursady Horezmde ýüze çykan syýasy ýagdaý bilen gabat gelýär. Harun ibn Altyntaş Horezmiň garaşsyzlygyny doly gazanmak üçin, Horasana ýöriş etmegi meýilleşdirýär. Ol ilkinji nobatda seljuklaryň kömegine daýanmagy öz öňünde maksat edip goýýar. Şonuň üçin Harun ibn Altyntaş seljuklaryň ýüzlenmesine garşy bolmandyr. Ol Gagry begiň, Togrul begiň we Musanyň ýolbaşçylygyndaky seljuklara Amyderýa kenarýakasyndaky Maş (Maşe), Şurhan (Şurahan), Göwher ýerleriniň öri meýdanlaryna göçüp gelmäge rugsat berip, çapardan şeýle mazmunda hat ýollapdyr. Bu hatyň mazmuny Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işinde şeýle teswirlenilýär: «. . . şol ýerlerde arkaýyn dem-dynjyňyzy alyň. Men ýakyn günlerde Horasana çozmaklçy. Şoňa uludan taýýarlyk görüp ýörün. Ýörişe ugranymda men Siziň goldawyňyza daýanasym gelýär. Özüňiziň ýükli kerwenleriňizi şol ýerde goýup, meniň öňümden ýöremeli bolarsyňyz» diýipdir. [16]
Gaznaly hökümdary Harunyň seljuklar bilen harby birleşigi döredip Horasana ýöriş etjekdiginden howatyrlanyp, Jendiň hökümdary Şamälik bilen gepleşikleri geçiripdir. Ol Şamäligi seljuklaryň öjükdirip ýöriş etmegi gazanypdyr. [17]
Jendiň hökümdary bilen seljuklaryň arasynda gadymdan gelýän öç bolupdyr. Şämälik seljuklaryň täze göçüp gelen ýerine oturymly gelendigini eşidip, 1034-nji ýylyň oktýabrynda ýörişe başlapdyr. Jent hökümdary Gyzylgumyň içi bilen geçip, daň-säher duýdansyzlykda seljuklaryň oturan ýaýlasyna çozupdyr. Duýdansyzlykda üstlerini basdyran seljuklar duşmana gaýtawul berip bilmändirler. Olar ýedi-sekiz müň adam ýitgisini çekip, buzuň üsti bilen Amyderýadan geçipdirler. Abat galan seljuklar yzlaryndan gelýän kowgulardan howatyrlanyp, Namak galasynyň golaýynda ornaşyp, özlerine gaçybatalga edinipdirler. Seljuklaryň maşgalalary, mallary we goşlary Şamäligiň eline düşüpdir. [18]
Amyderýadan geçip, Namak galasynyň golaýynda ornaşan seljuklaryň başdan geçiren pajygaly günleriniň taryhy Abul Fazl Beýhakynyň (995—1078) «Masudyň taryhy» diýen işinde aýdyň beýan edilýär. Abul Fazl Beýhakynyň işine bu taryhy wakalar şeýle beýan edilýär: «Seljuklaryň harby babatda güýçsüzlendirilmegi Horezmiň emeldarlaryny aljyraňlylyga salypdyr. Harunibn Altyntaş bu habary eşidip, ruhdan düşüpdir, emma hiç kime syr bildirmändir. Ol bir adamy gizlin ýagdaýda seljuklaryň ýanyna iberipdir. Harun öz jansyzyndan: «Ýygnanyşyň, beýleki adamlary hem jemläň, men sizlik» diýipdir.
Harunibn Altyntaşyň çagyryşy bilen seljuklar Ürgenjiň töweregine gaýdyp barypdyrlar. Hamak galasynyň töwereginden gaýdyp gelen seljuklaryň köpüsi çagalaryndan, mallaryndan juda düşüpdirler. Olar ýene-de täzeden öý tutup, ýurt edinmäge, maşgala gurmaga başlapdyrlar. Çar tarapa dargap giden seljuklar ýene-de jemlenip ugrapdyrlar. [19]
Horezmşa Harunibn Altyntaş 1034-nji ýylyň noýabrynda Şamäligiň ýanyna ilçi iberipdir. Ol ilçileriniň üsti bilen öz adyndan hat ýollapdyr. Hatyň mazmunyAbul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işindeşeýleräk äheňde beýan edilýär: «Sen meniň raýatyma çozuş edip, meniň bilen bir perdeden gopýan taýpany dargatdyň oturyberdiň. Olaryň gursagyny ýerden galmaz ýaly etdiň. Seljuklar owal seni öýkeleden bolarly. Senem bu sapar olardan aryňy alyp, bildiň. Indi meniň bilen bir görüş sen, şertnama baglaşaly. Sen-ä meniň bilen, menem seniň bilen. Biz özara öýke-kinäni ýok edeli. Sebäbi, meniň has möhümräk işlerim bar. Göz öňümde tutýan niýetim Horasany basyp almak».
Şamälik horezmşanyň ilçisinden hatyň jogabyny iberipdir. Hatda: «Sen şa hökmünde mamla gürrüň edýärsiň. Men Jeýhun derýasynyň bu ýüzünde bolaryn, sen bolsaň o kenarda. Ilçilerimiz gepleşiklere başlar ýaly, şeýtsek gowy bolar. Şertnama baglaşylaram welin, men Jeýhunyň ortasyna gaýykly bararayn, senem şeýdersiň, şol taýda-da didarlaşarys. Men seniň başlajak uly işiňde kömek bolar ýaly öz adamlarymdan düzülen güýçli goşun bererin. Men bolsa Jende gaýtjak. Emma maňa şol seljuklar hakda zat diýme. Sebäbi şu iki taýpanyň arasynda ar bilen gylyç dur. Sebäbi olar (seljuklar) bizi äsgärmän, iýen duzuny depelediler. Bizden daşlaşdylar. Özümiň olar bilen tä hudaýyň maňlaýyma ýazanyny görýänçäm darkaş gurajagym çyn» diýip ýazypdyr.
Şamäligiň jogabyny alyp, Harun ibn Altyntaş dessine takmynnan 30 000 atly we pyýada goşun toplapdyr. Ol toplan goşunyna baş bolup, 1034-nji ýylyň 13-nji noýabrynda Jeýhunyň (Amyderýanyň) kenarynda goş ýazdyrypdyr.
Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işinde bu taryhy wakanyň aýdyň subutnamasy şeýle beýan edilýär: «ŞamälikHarunibn Altyntaşyň goşunyny görüp, öz emeldarlaryna: «Uly iş başymyza düşdi. Biz duşmanlarymyzdan arymyzy aldyk. Iň gowusy, şu wagt biz kiçi dilden bärde ýaraşyk baglaşmal-da, yza gaýtmaly. Sebäbi, ýalňyşmaly däl. Aramyzda şu Jeýhun derýasynyň barlygam bir gowy zat» diýipdir. Jent hökümdarynyň emeldarlary aýdylan sözleri makullapdyrlar.
Iki tarapyň ilçileri derýanyň ortasynda duşuşyp, özara şertnama baglaşypdyrlar. Soň derýanyň ortasynda iki hökümdaryň arasynda duşuşyk bolupdyr. Hökümdarlar özara ylalaşyk gazanypdyrlar. Şol gün gijäniň ýarynda ŞamälikHarunibn Altyntaşa duýdurman, çölüň içi bilen Jende — öz welaýatyna tarap ugrapdyr. Bu habary horezmşasyna ýetirenlerinde, ol: «Bu adamdan (Şamälikden) gorkmaly, duşmanyň ulusy. Horezmiň raýatlaryna aralaşyp, seljuklary gyrgyna berdi. Meniň bilen bolsa edil dogan ýaly görüşdi, ýaraşyk baglaşdy. Men olaň yzyndan kowmaýyn. Gyşyň gary çöli basaýsa, Jentden bu jelagaýa aşmak gaty kyn. Men bolsa Horasana ýörişe taýýarlanýaryn» diýipdir.
Horezmşa Harunibn Altyntaş goşunyny yzyna öwrüp, Ürgenje gaýdyp gelipdir. Ol ýörişe berk taýýarlyk görüp başlapdyr. [20]
Horasan welaýatyşol döwürde Gaznalylar döwletiniň ((963) 977-1187) uly imperiýanyň esasy özeni bolupdyr. Bu ülke Gaznalylar döwletiniň harby we ykdysady taýdan kuwwatly welaýaty hasaplanylypdyr. Horasan welaýatynyň gündogary Hindistan, günortasy Kergis — Kuh çöllügi, günbatary Gürgen we demirgazygy Amyderýa bilen serhetleşipdir. (Заходер Б. Н. Хоросан и образование государства селджуков. , Вопросы истории. , 1945. , № 5-6. )
1034-nji ýylyň gyşy seljuklaryň başyna agyr günleri duçar edipdir. Şamäligiň guran gazaply ýörişleri netijesinde seljuklar uly ýitgiler çekipdirler. Öri meýdannyndaky mallary Jent hökümdarynyň nökerleri tarapyndan talanylyp äkidilipdir. Bu bolsa seljuklary köpçülikleýin açlyga duçar edipdir. Harun seljuklary ýarag, mal, ýyly eşikler bilen üpjün edip, Dargan sebitine göçüripdir. [21]
Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işinde seljuklaryň 1034-nji ýyldan soňky döwürleri öz içine alýan taryhy wakalar hem ýatlanylýar. Ol taryhy maglumatlar şeýle teswirlenilýär. «. . . 1035-nji ýylyň ýanwar aýyndaHorezmşa Harun ibn Altyntaş Buhara ilçI iberipdir. Ol Aly teginiň uly oglunyň adyny hormatlap hat ýazyp iberýär. Ol hatda horezmşa: «. . . men seniň ataň bilen dogan ýaly görşerdim. Onuň bu ýagty jahandan gitmegi meni gynandyrdy. Men ilek bilen (Aly tegin bilen) Gaznaly döwletine garşy harby birleşigi döredip, bilelikde ylalaşykly hereket etmegi şertleşipdik. Emma seniň ataň bilen Horasana ýöriş etmek miýesser etmedi. Eger-de sen öz ataň ýoluny dowam edýän ogul bolsaň, onuň amala aşyryp bilmedik işlerini dowam edersiň diýip, umyt edýärin» diýip ýazypdyr.
Horezmşanyň ilçisinden Aly teginiň ogly hatyň jogabyny iberipdir. Ol hatda: «. . . atamyň Siziň bilen şertleşen şertnamasy öňküsi ýaly öz güýjüni saklaýar. Men atamyň ýerine tagta geçen günümden başlap, onuň bize galdyran mirasyny duşmanlarymyzdan gorap saklamaga borçlandym. Ady hormat bilen tutulýan atamyň bize galdyran wesýetine laýyklykda, Garahan goşunlary Siziň goşunyňyz bilen ylalaşykly hereket edip, Horasanyň jümmüşine aralaşmaga taýýar» diýip ýazypdyr.
Horezmşa Harunibn Altyntaş Garahanlylar bilen baglaşan harby ylalaşygy esasynda Aly teginiň ogullary Termeze we Balha ýöriş etmelidiler. Bu şäherleri eýelände soň, Amyderýanyň ýokary akymynda Horezm goşuny bilen birleşip, harby hereketleri dowam etdirmek barada özara ylalaşyk gazanylypdyr«. [22]
1025-nji ýylda Mahmyt Gaznalynyň rugsady bilen Ýagmyryň, Gökdaşyň, Bukanyň we Gyzylyň ýolbaşçylygynda seljuklaryň dört müň öýlüsiHorasana göçüp gelipdiler. Olara Sarahsyň, Ferawanyň we Abiwerdiň golaýyndan ýer bölnüp berlip, biri-birinden üzňelikde ýerleşipdirler. Olar MahmytGaznalynyň harby gullugyny ýerine ýetirmeküçin ylalaşyk gazanypdyrlar. Gaznalyhökümdaryseljuklaryň serkerdesi Ýagmyry özüniň garamagyndaky goşuny bilen gulluga çagyrypdyr. Ýagmyr ähli urugy bilen Reýdäki emir Masudyň garamagyndaky goşunda harby gullugy ýerine ýetiripdir. [23]
Horezmşa Harunibn Altyntaş1025-nji ýylda Mahmyt Gaznalynyň rugsady bilen Balkan daglarynda göçüp-gonup ýören seljuklaryň han-begleri bilen hem gizlin gepleşikleri geçiripdir. Ol Horasana etjek ýörişinde Seljuk serdarlarynyň goldamaklaryny teklip edipdir. Seljuklar horezmşanyň teklibini uly seslenme bilen goldapdyrlar. Dargan şäheriniň töwereginde ornaşan seljuklar horezmşanyň buýrugy esasynda harby ýörişe gerekli ýaraglar bilen doly üpjün edilipdir. Olar Çagry begiň, Togrul begiň we Musanyň ýolbaşçylygynda Horezm goşunynyň öň hatardaky, öňdebarayjy atly goşuny hökmünde hereket edip, Merwe tarap gidýän ýoly gözastynda saklamaga borçlanypdyrlar. [24]
Gaznaly hökümdary Masut Gaznaly horezmşa Harunibn Altyntaşyň Garahanlylar bilen harby birleşigi döredip, Horasana etjek ýörişinden howatyrlanyp, Aly teginiň ogluna hat iberipdir. Hatda Buharanyň we Samrkandyň tagt mirasdaryny hoşamaý sözler bilen horezmşaha garşy öjükdirmegi isläpdir. Emma soltan Masudyň guran bu hilesi başa barmandyr. Sebäbi Garahan hökümdary horezmşa Harunibn Altyntaş bilen baglaşan harby birleşigine ikilik etmejekdigini duýduryp, Gaznaly hökümdarynyň ilçisinden hat ýollapdyr. [25]
1035-nji ýylyň 14-nji martyndahorezmşa Harunibn Altyntaşyň baştutanlygynda Horezm goşuny Kät şäherinden çykyp, Horasana ýörişe başlapdyr. Dargan şäherinde ykjam taýýarlykda duran seljuklaryň atly goşuny Horezm goşunynyň öňünde harby herekete başlapdyr. [26]
Horezm goşuny Kät şäherinden 3 farsah (20-21 km.) aralyk geçen pursady Masut Gaznalynyň satyn alan adamlary (olaryň içinde ýarag göteriji, saýawançy, baýdakçy bolupdyr) Harunibn Altyntaşyň janyna kast edipdirler. Horezmşa Harunibn Altyntaşyň agyr ölüm howply ýaralanmagy bilen Horezm goşuny ýörişini dowam edip bilmän, yzyna dolanmaga mejbur bolupdyr. Emma jany çykmadyk horezmşany şähere alyp gelipdirler. Şondan üç gün soň, ol aradan çykypdyr. [27]
Garahan hany (ilegi) horezmşasy bilen baglaşan şertnemesy esasynda 1035-nji ýylyň baharynda Amyderýadan geçip Horasana ýöriş edipdir. Ol Saganiany talap, Termez şäherini gabapdyr. Birnäçe gezek şäheriň goraýjylary bilen gazaply söweşleri gurapdyr. Bu söweşlerde Garahan goşuny belli bir netijeli ýeňiş gazanyp bilmändir. Garahan hany Harunibn Altyntaşyňöldürilendigi baradaky habary alan dessine Samarkanda yzyna gaýtmak barada buýruk beripdir. [28]
Horezmşa Harunibn Altyntaşyň öldürilmegi bilen Horezmde han-begleriň tagt urundaky gazaply göreşleri başlanypdyr. Horezmde emele gelen ýiti syýasy ýagdaý seljuklaryň Horasana aralaşmagyny mejbur edipdir. Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işinde Horezmde ýüze çykan syýasy çökgünlik barada şeýle beýan edilýär: "Olar indi Buhara-da baryp biljek däldiler. Sebäbi, Aly tegin diri däldi, häkimiýet onuň ogullarynyň elindedi. Şamäligiň çozuşyndan heder edip, Horezmde-de galyp biljek däldiler. Onsoň olar (seljuklar) Masudyň ýanyna barmagy ýüregine düwdüler«. [29]
XI asyryň birinji ýarymynda Mawerannahrda we Horezmde häkimiýet ugrunda syýasy göreşler güýçlenýär. Bu syýasy-harby garşylyklar, özara uruşlar seljuklara hem öz täsirini ýetiripdir. Seljuklarsebitdeşeýle syýasy-harby ýagdaýlaryň çylşyrymlaşýandygyndan howatyrlanyp, täze asuda mekana göçmegiň kararyna gelýärler.
1035-nji ýylyň maýynda seljuklar Dawut Çagry begiň, Muhammet Togrul begin we Musanyň ýolbaşçylygynda Amyderýadan geçip, Horasana aralaşýarlar. Olar Merw bilen Nusaý töwereklerinde ornaşypdyrlar. Bu ýerde seljuklara Balkan seljuklary-gyzyllar, ýagmyrlar, balkan kuhlar, Horezmiň serhetýaka welaýatlarynda göçüp-gonup ýören oguz-gypjak taýpalary hem goşulypdyrlar. Horasana aralaşan seljuklaryň daşdan gelip goşulan taýpalaryň hasabyna harby güýji artypdyr. Bu harby güýç 10 müň sany atly goşuny özünde jemläpdir.
Merwiň we Nusaýyň töwereginde ornaşan seljuk serdarlary Horasanyň sahib-diwanynyň (welaýat häkimi, Gaznaly soltanynyň ynamdar wekili) üsti bilen özleriniň ýazan hatyny soltan Masuda gowşurmaklaryny haýyş edipdirler. Seljuklaryň ýazan hatynyň mazmuny Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işinde şeýle beýan edilýär: ". . . Biz beýik soltandan (Masutdan) hemaýat diläp, onuň raýatynda gulluk etmäge geldik. Eger-de howandarymyz bizi öz raýatyna gulluk etmäge kabul etse, biziň birimiz hökümdaryň köşgünde gulluk borjuny ýerine ýetirer. Galanlarymyz bolsa soltanyň buýran işlerini ýerine ýetirmäge taýýar bolarys. Biz beýik soltanyň saýasynda gulluk edip, asuda ýaşamagy umyt edýäris. Eger-de soltan bize howandarlyk edip, biziň düşen günümize rehimi inip, tabynlygymyzdaky uruglara Nusaý we Ferawa (Paraw) töweregindäki çöllükde ýerleşer ýaly ýer bölüp bermegi haýyş edýäris. Ol ýerlerde bize öz goşlarymyzy ýazyp, mallarymyzy bakmaga mümkinçilik dörär. Biz şol töwerekleri gözümiziň göreji ýaly gorap saklarys. Ol ýere gara niýet bilen aralaşýanlara berk gaýtawul berip, öňüňizde gulluk borjumyzy wepaly ýerine ýetireris. Biz Balkan daglaryndaky, Dehistanyň töwereklerindäki, Horezm welaýatyndaky, şunuň ýaly-da Jeýhunyň kenaryndaky türkmen taýpalary öz urugymyza goşmarys. Olary biz özümizden daşda saklarys«. [30]
Elbetde, 1035-nji ýylda seljuklaryň güýji Orta Gündogarda harby babatda güýçli hasap edilen Gaznaly goşunyna garşy göreşmek üçin entek juda az bolupdyr. Seljuklaryň diňe 10 000 atlysy bolup, olar çarwa taýpalary özleriniň töweregine jebisleşdirip, goşunynyň sanyny artdyrmagy maksat edinipdirler. Şonuň üçin, wagt utmak isläp, olar Ferawa (Paraw) we Nusaý töwereklerinde oturmaga özlerine rugsat bermegini haýyş edip, Gaznaly hökümdaryna hat iberipdirler.
Seljuklaryň Horasana aralaşandygy baradaky habar Gaznalylar döwletiniň merkezi häkimiýetiniň emeldarlaryny howsala düşüripdir. Sebäbi seljuklar Gaznalylar döwletiniň iň uly welaýatlarynyň merkezinde harby birleşigi döredip, Horasanda ýiti syýasy-harby gatnaşyklaryň ýüze çykmagyna uly howp döredipdir.
Gaznalylar döwletiniň merkezi häkimiýetinde ýiti-syýasy gatnaşyklaryň ýüze çykyşy barada Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işinde aýdyň beýan edilýär: «Masut Gaznaly seljuk han-begleriniň hemaýat isläp ýüz tutup ýazan hatyny okap görüp: «Biz şu wagta çenli diňe çarwa çopanlar bilen iş salyşýardyk. Görüp otursak, häzirki gelenleriň niýeti bize diňe ýamanlyk etmek. Bu gelenler harby babatda güýçli. Biz indi seljuklar bilen iş salyşmaly bolarys» diýipdir. [31]
Gaznaly hökümdary köşk emeldarlarynyň harby geňeşini çagyryp, umumy netijä gelipdirler. Gaznaly goşuny Gürgençdäki (Horezmiň merkezi şäheri) pitnäni basyp ýatyranlygy sebäpli seljuklara garşy ýörişe taýýarlygy ýeterliksiz bolupdyr. Şonuň üçin Masut Gaznaly seljuk serdarlaryna hoşamatly hat iberipdir. Hatda Çagry begiň, Togrul begiň we Musanyň garamagyndaky uruglara Köpetdagyň dag eteklerinden Garaguma çenli aralykda ýerleşmäge razyçylyk beripdir. Şol ýerlerde seljuklar ýerli ilatyň üstüne talaňçylyk etmän, parahat ýaşamagy tabşyrypdyr.
Gaznaly soltany iberen hatynyň üsti bilen seljuklaryň hüşgärligini gowşadyp, goşuny ykjam taýýarlap, duýdansyz zarp bilen olary ýok etmegi niýetlenipdir. [32]
Seljuklaryň Demirgazyk Horasana aralaşan pursady Gaznaly döwletiniň ýiti sosial-syýasy çökgünligi başdan geçirýän döwri bilen gabat gelipdir. Seljuk han-begleri gaznalylara garşy göreşinde beýleki türkmen taýpalarynyň we ýerli ilatyň kömeginden ýerlikli peýdalanmaga giň mümkinçilikleri bolupdyr. Şu mümkinçilikler hem, geljekde seljuklaryň gaznalylaryň üstünden ýeňiş gazanmaklaryna şertleri döredipdir.
Seljuk-gaznaly gatnaşyklarynyň ýitileşmegi netijesindeGarahanlylar döwletiniňhanynyňdaşary syýasatynda oňaýly şertler döräpdir. Garahan hany truwbaşdan seljuklaryň yzyna-Mawerannahradolanyp gelmezliginiň aladasyny edipdir. Ol seljuk serdarlaryna gymmat bahaly peşgeşler iberip, olaryň Horasanda saklanmaklaryny isläpdir. SebäbiGarahanlylar seljuklara daýanmak bilen, gizlin gepleşikleri geçirip, Gaznalylar döwletiniňsosial-syýasy babatda gowşaklygyndan peýdalanyp, Horasan welaýatyna harby hereketleri gurnamaga meýilleşdiripdirler.
XI asyryň 30-njyýyllarynda Gaznalylar imperiýasy özara uruşlar netijesinde gowşap başlapdyr. Aýry-aýry han-begler Masut Gaznala garşy harby birleşigidöredipdirler. Bu bolsa imperiýanyň merkezi häkimiýetiniň sarsmaz güýjüne uly zarba urupdyr.
Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işindeMasut Gaznala garşy harby birleşigiň döremeginiň esasy aýratynlyklary dogrusynda öz beýanyny tapýar: «Gaznaly hökümdary özüniň dolandyran döwründe hazynanyň baýlygyny artdyrmak maksady bilen halky agyr güne goýupdyr. Ol özüniň garamagyndaky emeldarlarynyň gepine gidip, salgydyň görnüşleriniň sanyny artdyrýar. Bu bolsa Horasanyň häkimi Suriniň eden-etdilige baş urup, seljuklardan toplanylýan salgydyň şerigat boýunça alynýan kadalarynyň ýoýulmagyna mümkinçilik döredipdir. Netijede Çagry begiň, Togrul begiň we Musanyň garamagyndaky seljuklar bilen gaznalylaryň arasyndasyýasygatnaşyklaryň ýitileşmegine getirýär.
Seljuklar bilen gaznalylaryň arasyndakysyýasy-harbygatnaşyklaryň ýitileşmeginiň sebäplerini Abul Fazl Beýhaki „Masudyň taryhy“ diýen işinde şeýle teswirlenilýär: „Horasanyň häkimi (sahib-diwany) Suri sütemkär we doň ýürek adamdy. Haçanda Horasana dahylly meselelerde onuň özüne erkinlik berlensoň, ol tanymal adamlaryň we reýisleriň ählisini ýok edip, ummasyz köp pul toplady. Onuň süteminden ejizler horluk çekdi. Olaryň hersinden 10 dirhem alan bolsa, onuň 5 dirhemini getirip soltana gowşurypdyr. Horasanyň tanymal adamlary hemme zatdan mahrum bolupdyrlar. Olar Mawerannahra hat ýazyp, gizlin ýagdaýda wekillerini iberip, Garahan hanlaryny soltan Masudyň garşysyna aýaga galmagy haýyş edipdirler. Soltan Masudy habardar etmeli adamlar, Suriniň gözekçiliginden sypyp bilmändirler. Olar häkimiň, sahib-diwanyň peşgeşlerinden başy aýlanyp, Gaznaly soltanyny habardar etmäge gaýratlary çatmandyr. Gaznaly soltany tarapyndan erkinlik berlensoň, Suriniň süteminden ejizler horluk çekip, Alla nalyş etdiler. “
Soltan Masut Horasandan toplanylýan salgyt meselesinde hiç kime gulakasmandyr. Ol Horasanyň häkimi Suriden getirilýän peşgeşlere, onuň özünden artykmaç galan zatlar hökmünde garapdyr. Gaznaly hökümdary köşk emeldarlarynyň ýanynda: „Suri gowy hyzmatkär. Şunuň ýaly iki-üç sany hyzmatkäriň bolsa gaty peýdaly bolardy“ diýip tarypyny edipdir. Horasanyň ilaty, şol sanda-da seljuklar häkimiň, sahib-diwanyň sütemine çydam edip bilmän dargamak bilen bolupdyrlar. Seljuk serdarlary bolsa, häkimiýetiň eden-etdiligine garşy aýaga galmagy niýet edipdirler» diýip Abul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işinde beýan edilýär.
Seljuk serdarlary Çagry beg bilen Togrul beg döwletiň raýatlaryndan alynýan salgydyň şergat kadalarynykadalaşdyrmakýola goýmagy maslahatlaşmak üçin Abusagyt Abylhaýyryň huzuryna gelýärler. Olar beýik piriň ýanyna gelip, Masut Gaznalynyň alyp barýan ikiýüzli häsiýetine nägileliklerini bildiripdirler.
Muhammet Minawweriň «Mäne babanyň keramatlaryndan we halatlaryndan hekaýatlar» atly kitabynda bu taryhy waka şeýle teswirlenilýär: «Şyh bu bolup geçýän zatlary öz keramatlylygy bilen aýdyň bilýärdi. Soňra iki dogan Çagry we Togrul Mäne şyhyň ýanyna görme-görüşe gelenlerinde, şyh ähli sopulary bilen sekiniň üstünde otyrdy. Olar şyhyň sekiniň öňüne gelip, şyhyň elinden ogşadylar we onuň huzurynda durdular. Şyh endigine görä birsellem başyny aşak sallap, otyrdy-da, soňra Çagry bege şeýle diýdi: «Biz Horasan mülkini saňa tabşyrýarys». Soňra Togrula garap: «Saňa Yragy berýäris» diýdi. Iki dogan şyha sylag-hormat edip, yzlaryna dolandylar«. [33]
Horasanyň häkimi Suri Seljuk serdarlarynyň çykyşlaryndan howatyrlanyp, gyssagly suratda soltan Masuda hat ýollaýar. Bu htyň mazmunyny Abul Fazl Beýhakiniň«Masudyň taryhy» diýen işinde şeýle teswirlenilýär. Ol hatda:«. . . . soltanyň özi pursady elden bermän, gyssagly Horasana gelmese, onda welaýatyň elden gitjekdigi. . . . . Seljuklara Garahan hany Aly teginiň ogullarynyň gizlin harby goldaw bermegi meýil edýärler» diýip beýan edilipdir.
Çagry begiň, Togrul begiň we Musanyň ýolbaşçylygyndaky seljuklaryň barha güýçlenýändigi sultan Masudy uly howsala salypdyr. Ol gyssagly suratda Abusagyt Abylhaýyr Mäne baba hat ýollaýar. Muhammet Münewweriň «Mäne babanyň keramatlaryndan we halatlaryndan hekaýatlar» diýen işinde bu hatyň mazmunyny şele teswirlenilýär: «Bu edýän bozgaklygyňyz näme, ýa-da şeýdip özüňizi tussag etdirjek bolýarmysyňyz? »diýlen mazmunda beýan edilipdir. Abusagyt Abylhaýyr Mäne baba bu hata jogap edip: «Bu iş ne Siziň işiňiz, ne-de Biziň. Bularyň hemmesi beýik Taňrynyň eradasy bilen bolýan zatlar. Dünýäniňdöwleti bu adamyň (Togrul begiň) eline geçer» diýip jogap ýazypdyr. [34]
Soltan Masut1035-nji ýylyň iýun aýynda hajyb Begdogdyň ýolbaşçylygynda Nusaýa ýörişe başlapdyr. Gaznaly hökümdarynyň seljuklara garşy başlan bu urşy bäş ýyla çekip, Daňdanakanda(Dendanakanda)jemlenýär. Bu söweşden soň, iki ýola hyrka geýen beýik pir Abusagyt Abylhaýyr Mäne baba Çagry beg bilen Togrul bege döwlet patasyny berýär. Şondabeýik pir:«Allanyň saýlan ýerinde ýaramaz ýer bolmaz, Allanyň ýaradan günleriniň sähet däli bolmaz! Döwletiňiz halk döwleti bolup, Hakyň-Allatagalanyň ýoly bilen, türkmeniň halallyk, adalatlylyk ýoly bilen gitseňiz, almajak galaňyz bolmaz» diýipdir.
Muhammet Münewweriň «Mäne babanyň keramatlaryndan we halatlaryndan hekaýatlar» diýen işindebelleýşi ýaly: «Soltan Masut özüniň gabahat syýasaty zerarly «öz mülküniň sag golundan mahrum galýar». Yzzeddin Ibn Esir«Kämil taryh» diýen işinde bu taryhy wakany teswirläp, bu barada: «Gaznalylar gülläp outran Horasan welaýatyny elden giderdiler» diýip belleýär.
Seljuklar tarapyndan Gaznalyl hökümdarynyň üstünden ýeňiş gazanylandan soň, Çagry beg, Togrul beg we Musa Bagdat halypasyal-Kaim bilen diplomatik gatnaşyklary ýolagoýýarlar. Muhammet Togrul beg Bagdat halyfyna hat iberýär. Bu hatyň beýanyAbul Fazl Beýhakynyň «Masudyň taryhy» diýen işindeşeýle teswirlenilýär: «Soltan Mahmyt aradan çykandan soň, onuň mirasdüşeri Masut ýurduň eýesi boldy. Ol özüniň töweregine bet niýetli, ýoldan çykan adamlary toplap, asuda halky gözgyny talap başladylar. Horasanyň atly-abraýly adamlary beýle ýagdaýlara çekip-çydap bilmän bizi kömege çagyrdylar. Biz özümiziň edermen esgerlerimiz bilen Gaznaly goşunyny birnäçe gezek ýeňlişlere sezewar etdik. Horasany doly elimize aldyk. Biz bu ýurtda adalatlylygy ýola goýmak isleýäris. Horasany biz yslam dininiň kada-kanunlaryndn daş düşmän, asuda oturan halky talamagy, başlaryna zulum oduna salmagy isleýäris. Yslam dininiň kada-kanunlaryny goraýjy hökmünde biz Siziň goldawyňyza mätäçligimizi bildirýäris. Siziň görkezmeleriňize garaşýarys».
Abusagyt Abylhaýyryň welilik bilen aýdan sözleri doly amala aşdy. Çagry beg Horasanda we Togrul beg Yrakda hökümdarlyk tagtyna eýe boldular. Halatly Abusagyt Abylhaýyr Mäne babanyň aýdan keramatly sözleriuzak taryhydöwri öz içine alan hem bolsa, hakykat ýüzünde aýdyň amala aşdy. Bu keramatly sözler gysga hem takyk bolup, aňyrsynda türkmeniň halkynyň gojamantaryhy ýatyr. Biz bu taryhyürç edip öwrenip, nesillere miras galdyrmagy öz öňümizde borç edip goýmalydyrys.
Orazgeldi Aşyrow,
TYA-nyň Magtymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar institutynyň
Türkmen taryhynyň golýazma çeşmeleri bölüminiň uly ylmy işgäri
Edebiýät
[1] Gurbanguly Berdimuhamedow. Ösüşiň täze belentliklerine tarap. Saýlanan eser. 1-nji tom. Aşgabat. TDNG. 2008. sah. 201-202.
[2] Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden galkyndyrmak baradaky syýasaty. — Aşgabat, 2007. sah. 17.
[3] Berdimuhamedow Gurbanguly. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek —bagtdyr. —Aşgabat, 2007. sah. 44
[4] Заходер Б. Н. Хоросан и образование государства Сельджуков. , Вопросы истории. , 1945. С. 186-187;Ibn Esir Ý. Kämil taryh, I jilt. A. :TMM «Miras» merkezi, 2005. 186 sah.
[5] Агаджанов С. Г. Очерки истории Огузов и туркмен Средней АзииXI — XII. Изд-во. Ылым. , Ашх. , 1969. С. 172.
[6] Садр ад — Дин Али ал Хусайни. , Сообшения о Сельджукском государстве. Сливки летописей сообшаюших о сельджукских эмирах и государях. , Изд. текста перевод введ. примеч. и прил. З. М. Бунятова. , - М. Наука. 1980. С. 114.
[7] Faruk Sümer. Oguzlar — türkmenler. Aşgabat. 1999. S. 87-91
[8] Агаджанов С. Г. Очерки истории Огузов и туркмен Средней Азии XI-XII. Изд-во. Ылым. , Ашх. , 1969. С. 218.
[9] Агаджанов С. Г. Очерки истории Огузов и туркмен Средней Азии XI-XII. Изд-во. Ылым. , Ашх. , 1969. С. 198.
[10] Материалы по истории туркмен и Туркмении. , Т- I. — М - Л. , АН. СССР. , 1939. С. 455.
[11] Бартольд В. В. Сочинения. , Т-1. , М. , 1963. C. 359.
[12] Материалы по истории туркмен и Туркмении. , Т — I. — М - Л. , АН. СССР. , 1939. С. 455.
[13] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 380.
[14] Караев О. История Караханидского каганата. , Фрунзе. , 1983. C. 149.
[15] Бартольд В. В. Сочинения. , Т-1. , М. , 1963. C. 357-360.
[16] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 570.
[17] Агаджанов С. Г. Очерки истории Огузов и туркмен Средней Азии XI-XII. Изд-во. Ылым. , Ашх. , 1969. С. 210.
[18] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 598.
[19] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 600.
[20] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 602-604.
[21] Дарганатинская страна. -В сб. Памяти М. С. Андреева. Л. 1960. С. 107.
[22] Kafesoglu J. Horezmşahlar devleti. — Ankara. , 1956. sah. 27.
[23] Заходер Б. Н. Хоросан и образование государства Сельджуков. , Вопросы истории. , 1945. C. 137.
[24] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 604.
[25] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 607-608.
[26] Kafesoglu J. Horezmşahlar devleti. — Ankara. , 1956. sah. 35-36.
[27] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 611.
[28] Şol ýerde. sah. 612.
[29] Şol ýerde. sah. 615.
[30] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 617.
[31] Şol ýerde:sah. 618.
[32] Абу — л - Фазл Бейхаки. , История Масуда (1030-1041). , Перевод с персид. введение и комент. Приложения А. К. Арендса. , Изд-е 2-е. , М. , 1969. С. 620.
[33] Muhammet ibn Münnewwer Mäneli. Mäne babanyň keramatlaryndan we halatlaryndan hekaýatlar. A. :TMM «Miras» merkezi, 2005-106 sah.
[34] Şol ýerde. 106 sah.
