Belli bolşy ýaly, musulman dünýäsiniň belli şahsyýetleriniň biri Ymam Ryzanyň manyly ömrüniň bir bölegi gadymy Merwde geçipdir. Ymam Ryzanyň doly ady Aly ibn Musa Kazymdyr. Ol musulman halklarynyň belent hezzet-hormaty, beýikligiň alamaty hasap edilýän on iki ymamyň sekizinjisidir.
Türkmen edebiýatynyň taryhyndan mälim bolşy ýaly täze edebi çemeleşmeler arkaly döredijiligiň kämil nusgasyny döreden beýik söz ussatlarymyzyň mirasynda täze ýola, täze döwre, täze ýaşaýyş-durmuş gatnaşyklaryna bolan çagyryş eriş-argaç bolup geçýär. Magtymguly Pyragy we Jelaleddin Rumy hem umumadamzat gatnaşyklarynyň sazlaşygyny döretmäge gönükdirilen ugurlary saýlap alyp, ýaşaýşa döredijilikli çemeleşmek, bilimiňi baýlaşdyrmak, dostluk däplerini pugtalandyrmak ýaly bähbitli ýörelgeleri ösdüren akyldarlardyr.
Ýakynda deňze çykalgasy bolmadyk döwletleriň ulag ministrleriniň derejesinde geçirilen halkara maslahatyň barşynda Türkmenistanyň ulag ulgamyndaky mümkinçilikieriniň ägirt uludygy ýene birýola aýan boldy. Taryhdan belli bolşyýaly, Ýewraziýanyň halkiarynyň durmuşynda Beýik Ýüpek ýoly ykdysady, medeni we syýasy taýdan uly ähmiýet berlen sebitara ýol geçelgesi hasaplandy.
Döwlet Baştutanymyzyň taýsyz tagallalary hem goldaw-hemaýatlary netijesinde türkmeniň gelip çykyşyny gadymy orta asyrlara we häzirki döwre degişli taryhyny, edebiýatyny, milli medenimirasyny, asyrlar içre halkyň adyny şöhratlandyryp gelen maddy we ruhy baýlyklaryny öwrenmäge, olary döwrüň talaplaryna laýyklykda ösdürmek arkaly zamanamyzyň öňe çykaran möhüm we gündelik durmuşy üçin zerur düşünjeleri, täze maksatlary çuňlaşdyrmak bilen, bu ugurda halkara gatnaşyklary pugtalandyrmaga aýratyn üns berilýär.
Taryha ser satsak, kuwwatly türkmen döwletlerinde ylym-bilimiň ýokary derejede ösdürilendigine göz ýetirmek bolýar. Türkmen döwletleriniň hökümdarlary ylmyň ösmegi üçin alymlary öz ýurduna çagyryp, howandarlyk edipdirler. Akgoýunly türkmen döwletiniň hökümdary Uzyn Hasanyň bu ugurda amala aşyran işleri hem muna aýdyn mysaldyr.
Halkymyzyň baý taryhy medeni we ruhy mirasy bar, Milli Liderimiziň rowaçlandyran halypa-şägirtlik ýörelgesinden ugur alyp, buýsançly taryhymyzy, medeni, ruhy mirasymyzy öwrenip, ýaş nesil watansöýüjilik, ynsanperwerlik ruhunda terbiýelemek, geçmişimiziň gymmatlyklaryny olaryň kalbyna ornaşdyrmak mukaddes borjumyzdyr.
Türkmen topragynda dörän gadymy medeniýetleriň biri-de ekerançylyk medeniýetidir. Jemgyýetçilik aňynyň ösmegi bilen, ýaşaýşyň maddy esaslary hem döräpdir. Dagdan akan çeşme-çaýlar ekerançylygyň ösmegi üçin amatly şertleri üpjün edipdir. Kadaly we dogry suwarylan ýagdaýynda, ekerançylyk ýerlerinden, köp suw sarp etmezden, bol hasyl almak mümkinçiligi döräpdir.
Şu günler ak bazarlarymyzdaky berekedi görseň, gözüň dokunýar. Tekjelerde rejelenip goýlan gök-bakja ekinleriniň, dürii miweleriň deňinden biparh geçip bolmaýar. Aýratyn-da, behişdi nygmat bolan türkmen gawunynyň hoşboý ysy çar ýana bark urýar. Onsoň, biýarasynda bala öwrülýän uçmahy gawunlaryň diňe keremli türkmen topragynda bitýändigi baradaky hakykat kalbyňda uly buýsanç duýgusyny döredýär.
Türkmen halkynyňgogamantaryhy asyrlaryň jümmüşinden gözbaş alyp, Dünýätaryhynda öçmejek yz galdyrdy. Halkyň hakydasynda ebedi saklananbeýik şahsyýetler, parasatly akyldarlar we nusgawy şahyrlar milli buýsanjymyza öwrüldiler.
Häzirki wagtda gözel paýtagtymyz Aşgabat şäheriniň düzümine goşulan, şol wagtky Herrikgala obasynda 1922-nji ýylda dünýä inip, 69 ýaşynyň içinde aradan çykan, manyly ömrüniň dowamynda ussat mugallym, meşhur alym hem-de ylmyň uly guramaçysy hökmünde özüni tanatmagy başaran Bäşim Çaryýarowyň durmuşda we ylymda geçen ýoly türkmen alymlary, esasan-da, ýaş ylmy işgärler üçin görelde alarlyk mekdepdir.
Ýurdumyzyň innowasion ösüşinde bazar gatnaşyklarynyň gerimini giňeltmek, döwletiň we hususy pudagyň hyzmatdaşlygyny işjeňleşdirmek arkaly ykdysady kuwwaty has-da berkitmek hem-de durnukly ösüşi üpjün etmek maksady bilen degişli işler geçirilýär.
Pederlerimizdenmiras galan bu nakyl türkmen durmuşynda bedew atyň ornuny bütin aýdyňlygy bilen beýan edýär. Taryhyň uzakuzak heňňamlarynda bedew atlar türkmeniň uçar ganaty, aýagulagy, uzak ýolda ýoldaşy, wepadar dosty bolup gelipdir.
Ýurdumyzda halkyň geçmiş mirasyny öwrenmekde we dikeltmekde uly işler alnyp barylýar. Golýazmalaryň, kitaplaryň gat-gat sahypalaryna siňen, gadymdan saklanyp galan taryhy we medeni mirasymyz giňden öwrenilýär.
Döwletlilik meselesi jemgyýetçilik-syýasy gatnaşyklardan durýar. Ol gatnaşyklar durmuşyň ahlak, däp-dessur, edim-gylym, hukuk kadalary ýaly görnüşleriniň kömegi bilen düzgünleşdirilýär. Şularyň hemmesiniň özara baglanyşygy bolsa döwri, jemgyýeti häslýetlendirýär.
«Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022—2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynyň» kabul edilmegi ýurduň täze döwür üçin uzak möhletlik ösüş ýoluny aýdyňlaşdyrdy.
Gahryman Arkadagymyz «Ile döwlet geler bolsa,..» atly kitabynyň 4-nji babyny «Halypa-şägirtlik däpleri» diýip atlandyrýar we ata-babalarymyzdan miras galan halypa-şägirtlik mekdebine «Uly mekdep», «ýokary derejeli ruhy-ahlak mekdebi» diýip baha berýär.
Adamzat taryhyrtda dörän baýramçylyklaryň iň gadymylarynyň biri Nowruz baýramydyr. Nowruzyň dabaraly bellenilmegi köpleriň kalbyny joşa getiripdir, oňa hemmeler sabyrsyz garaşypdyriar, çünki ol musulmanlaryň Täzeýyl baýramydyr.
Taryhy çeşmelere ser salanyňda, gadymyýetde türkmen halkynyň I ýaşaýyş-durmuşyny demokratik ýörelgelere esaslanyp ýöredendigini görmek bolýar. Türkmenler häzirki Türkmenistanyň çäklerinde we Ýer togalagynyň dürli künjeklerinde milli ýörelgäniň düzgünleri esasynda, agzybirlikde ýaşapdyrlar, taryhda meşhurlyk gazanan döwletleri gurupdyrlar.
«Türkmenistanda 2019-2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynda» bellenen wezipeleri ýerine ýetirmek maksady bilen, müşderilere internet ulgamy arkaly menzilara bank hyzmatlaryny hödürlemek boýunça yzygiderli işler alnyp barylýar. Elbetde, sanly ulgam köp işleri ýeňilleşdirýär, ýerine ýetirilýän amallary tizleşdirýär we wagty tygşytlaýar.
Türkmen alabaýy halkymyzyň gözbaşyny müňýyllyklardan alyp gaýdýan milli mirasynyň ajaýyp nusgasy hasaplanýar. Hormatly Prezidentimiz: «Türkmen alabaýy adamkärçiligiň asyly ýörelgelerini özünde jemleýän „türkmençiligiň“ batyrlyk, merdanalyk, wepalylyk, sypaýylyk gatnaşyklarynyň alamatlandyrylmasydyr» diýip, bu jandara örän jaýdar häsiýetnama berýär.
Taryhy tejribäni we häzirki zamanyň ösen tehnologiýasyny ösüşiň möhüm ugurlaryna öwren milli Liderimiziň baştutanlygynda ýurdumyzda bolup geçýän özgerişler umumadamzat gymmatlyklarynda ileri tutulýan dünýägaraýşyň kämilliginiň, ýagny «Döwlet adam üçindir!» diýen baş şygaryň ynsan mertebesini sarpalamagyň durmuş hakykaty bilen döredijilik ýollarynyň utgaşdyrylmagynyň aýdyň nyşanydyr.
Hormatly Prezidentimiziň ruhy-medeni gymmatlyklary ösdürmek boýunça alyp barýan parasatly syýasaty netijesinde türkmeniň medeniýeti, däp-dessurlary edebiýaty, sungaty dünýä derejesinde dabaralanýar.
Hormatly Prezidentimiz 13-nji ýanwarda ýurdumyzyň Balkan welaýatyna amala aşyran iş saparynyň dowamynda Hazaryň balyk awlanýan çägine baryp, bu ýerde balykçylar bilen duşuşdy hem-de balykçylyk hünäriniň aýratynlyklary, balykçylaryň iş we durmuş şertleri bilen gyzyklandy.
Halkymyzyň köňül arzuwyndan hasyl bolan «Halkyň Arkadagly zamanasy» diýlip atlandyrylan täze, 2022-nji ýyly garşylaýan pursatlarymyzda hormatly Prezidentimiziň «Jan Watanym Türkmenistan!» atly ajaýyp goşgusyny halkymyza sowgat bermegi Türkmenistan döwletimiziň bagtyýar raýatlarynyň baýramçylyk şatlygyna şatlyk goşdy.
Berkarar döwletimiziň bastyýariyk döwründe hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda ösüşlerden-ösüşlere barýan eziz Diýarymyzyň şöhratly taryhyna altyn harplar bilen ýazylan 2021-nji ýyl öz ornuny «Halkyň Arkadagly zamanasy» diýlip atlandyrylan 2022-nji ýyla berdi.
Garaşsyzlygymyzy alanymyzdan soň, edebiýatymyzda ozal görülmedik täze ugur-millilige ýugrulan edebiýat döredi. Şol bir wagtyň özünde türkmen edebiýatynyň beýik şahsyýetleriniň täzeçe, hemmetaraplaýyn öwrenilmeginde täze ädimler ädildi.
Geçmişde halklary jebisleşdiren Beýik Ýüpek ýolunyň bir şahasy Amul şäheriniň üstünden Beçip, onuň ykdysady we medeni ösüşine ýardam beripdir. Orta asyr ýazuw çeşmeleri, arheologik gazuwagtaryş işleriniň netijeleri Amulyň döreýiş taryhynyň gönüden-göni Amyderýa bilen baglanyşyklydygyna güwä geçýär.
Merdana türkmen serkerdesi, hakyky Watan ogly Jelaleddin Menguberdiden söz açylanda, şahyr Seýitnazar Seýdiniň:
Alym Arkadagymyz: «Döredijiligiň biserhetligi ussatlaryň ýeten belentliginde açylýar» diýip belleýär. Munuň aýdyň mysalyna türkmeniň dana Magtymgulusynyň döredijiliginde göz ýetirmek boýar.
Döwlet derejesinde tutulýan toýlar, şanly baýramçylyklar ösen jemgyýetiň derejesine laýyk kaşaňtygy bilen göwün göteriji dabaralara beslenýär, şonuň bilen birlikde, olara milli äheň hem çaýylýar.
Halk döredijiliginiň beýleki görnüşlerinde bolşy ýaly, nakyllardyr atalar sözleri hem köp nusgaly bolýar. Ýagny şol bir manyny berýän nakyl ýa-da atalar sözi her ýerde birhiliräk aýdylýar.
Hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitabynda şeýle diýilýär: «Türkmençilikde agzybirlik öýüň baş döwletidir. Agzybirlik maşgaladaky terbiýäniň özenini düzýär.
Ençeme asyrlaryň dowamynda türkmen zenanlary haly-palas dokamagyň, keçe salmagyň inçe syrlaryny, gaýma gaýap, keşde çekmegiň özboluşly tilsimlerini örän aýawly saklap, biziň günlerimize ýetiripdir. Her bir el işiniň özboluşiy dünýäsi bar.
Hormatly Prezidentimiziň milli mirasymyzy, medeni gymmatlyklarymyzy, taryhy ýadygärlikleri öwrenmek, gorap we aýap saklamak, geljekki nesillere ýetirmek ugrunda alyp barýan işieri dünýä nusgalykdyr. Mähriban Arkadagymyzyň ylham joşgunyndan dörän «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly ajaýyp eserini okanyňda, geçmişe gaýybana syýahat eden ýaly bolýarsyň.
Hormatly Prezidentimiziň yzysiderli tagallalary netijesinde Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe maddy gymmatlyklarymyz biien bir hatarda ruhy mirasymyzy, şunda ruhy gymmatlyklarymyzyň gözbaşy bolan golýazma çeşmelerini, halk döredijilik eserlerini, rowaýatlary toplamak, ylmy esasda töwerekleýin öwrenmek, neşir etmek, geljekki nesiller üçin aýap saklamak babatda ägirt uly işler edilýär.
Durmuşyň ähli ugurlarynda aýalaryň erkekler bilen deň hatarda hukuklara, mümkinçilikiere, jogapkärçilikiere eýe bolmagy babatdaky garaýyş türkmen jemgyýetiniň taryhyň çuňlugyndan gözbaş alýan asylly ýörelgeleriniň biridir.
Hormatly Prezidentimiziň alymlaryň öňünde goýýan wezipelerinden ugur alyp, türkmen taryhçylary halkymyzyň geçmişini, arheologiýa gymmatlyklaryny, etnografiýa, antropologiýa meselelerini öwrenmekde degişli işleri durmuşa geçirýärler.
Hormatly Prezidentimiz «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda: «Türkmenistan geografiýa taýdan Günbataryň we Gündogaryň köp ýurtlaryny özüne birikdiren bu ymgyr uly ýoluň çatrygynda ýerleşipdir» diýip belleýär.
Türkmen topragy aýdyjydyr bagşylary, söz ussatlaryny dünýä beren toprakdyr. Nusgawy edebiýatymyzyň görnükli wekilleriniň biri-de, mukaddes türkmen topragyny, onuň ajaýyp tebigatyny, merdana halkymyzyň nusgalyk däp-dessurlaryny şygyrlarynda wasp eden Baýram şahyrdyr.
Türkmen halkynyň taryhy we medeni mirasynyň kökleri taryhyň çuňlugyna siňip gidýär. Aziýanyň merkezinde, kerwen ýollarynyň çatrygynda ýerleşen bu gadymy topragyň özboluşly medeniýeti diňe bir saklanyp galmak bilen hem çäklenmän, ol özara medenigatnaşykiar, täsirlenmeler arkaly baýlaşdy we medeni taýdan ýakynlaşmalaryň barşynda düýpii ähmiýete eýe boldy.
Bugdaýyň gözüňi gamaşdyryp barýan tyllaýy şuglasynyň ýaýlyp ýatan giňişligi keremli topragyň bereket desterhanydyr.
Hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitaby şeýle buýsançly jümleler bilen başlanýar: «Eziz il-halkym! Asmandan arkaly Zeminde zynatty ajaýyp Watanymyzyň taryhynyň beýik eýýamyna gadam basdyk.
Türkmenistanyň Oguz han adyndaky inžener-tehnoiogiýaiar uniwersitetiniň Umumy we amaiy bioiogiýa instituty yimyň bioiogiýa ugruny ösdürmek, tebigy baýiykiar boian ösümiik we haýwanat dünýäsini düýpii öwrenmek üçin ýöriteleşdirilen y/my edara boiup durýar.
Gahryman Arkadagymyz ýaş nesliň ýokary bilimli, kämil dünýägaraýyşly bolmagyny gazanmak, Watan söýgüsiniň belentliginde durmuşa döredijilikli çemeleşýän ýaşlary terbiýeläp ýetişdirmek ugrunda alyp barýan döwlet syýasatynyň içinden halypa-şägirtlik mekdebi eriş-argaç bolup geçýär.
Berkarar döwletimiziň bagtyýariyk döwründe hormatly Prezidentimiz türkmen halkynyň baý milli mirasynyň çuňňur öwrenilmegine, halkymyza ýetirilmegine, onuň aýawly saklanylmagyna aýratyn üns berýär. Şol ünsüň netijesinde bu gün ata-babatarymyzdan miras galan maddy we ruhy gymmatlyklarymyzy ylmy esasda öwrenmäge giň mümkinçilikler döredilýär.
Şäherteriň döreýşidir ösüşiniň özboluşly aýratynlyklary bar. Bu meselede Beýik Ýüpek ýolunyň täsiri hem uly bolupdyr. Kerwen ýollarynyň ugrunda söwdanyň we hünärmentçilisiň ösmegi-de şäherleriň döremesiniň şertleriniň biridir.
Türkmen halky her bir besenen zadynyň şanyna toý tutýar. Her toýuň hem özüne mahsus düzsün-kadalary, edim-sylymlary bolýar.
1941-1945-nji ýyllaryň Beýik Watançylyk urşy bütin adamzadyň taryhynda iň ýowuz harby çaknyşyklaryň biri hökmünde gaidy. Bu ýowuz uruşda dürli milletleriň wekilieri biien birlikde, türkmen haikynyň merdana oguiiary hem faşizme garşy el-ele berip söweşdiier.
Hormatly Prezldentimiz «Turkmenistan — Bitaraplygyň mekany» atly kitabynda: «Haýsy asyr, haýsy zaman — parhy ýok, adamlar mydama parahat durmuşy isläpdirter, parahat durmuş halkiara rahatlyk hem ösüş, bagt hem eşret beripdir, Parahatçylyga söýgi, abadan ýaşaýyş halkiaryň arasyndaky dost-doganlygyň pugtalanmagyna itergi beripdir» diýmek bilen, türkmen halkynyň taryhyň ähli döwürlerinde-de parahatçylygyň tarapdary bolandygyny anyk mysallar arkaly delillendirýär.
Beýik Ýüpek ýolunyň ugrundaky söwda-ykdysady, medeni gatnaşyklar taryhyň sahypalaryna altyn harplar bilen ýazylyp, biziň günlerimize çenli gelip ýetipdir.
Türkmen edebiýatynda Baýram han Türkmeniň şygyrlary uly orun tutýar.
Hormatly Prezidentimiziň geçmişde uly yz goýan taryhy şahsyýetierimiziň ömür ýoluny, olaryň goýup giden ruhy we ündew mirasyny çuňňur öwrenip, ýaş nesle ýetirmek baradaky sargytlaryna eýerilip, ýurdumyzda uly işier bitirilýär.
Hormatly Prezidentimiziň Berkarardöwletimiziň bagtyýarlyk döwründe alyp barýan haik bähbitli başlangyçiary Garaşsyz, hemişelik Bitarap döwletimizde halkymyzyň gözbaşyny ençeme ýüzýyllyklardan alyp gaýdýan şöhratly taryhyny, beýik akyldarlarynyň, meşhur şahsyýetleriniň, görnükli serkerdeleriniň ömür ýoluny, gymmatly edebi mirasyny öwrenmäge giň mümkinçilikier döredilýär.
Nowruzyň getmegi bilen tebigat jana geiip, ynsan kaibynda joşgun emeie getiiýär. Her ýyi bahar aýynda beiieniiýän Nowruz baýramy ir zamaniardan gözbaş aiýar.
Irki döwürde Nowruzda ýazlaga çykan gelin-gyzlar, ýaş ýigitler döwre gurap tans edip, tüýtätin aýdypdyrlar.
Adamzat taryhynda nusgalyk işleri, ylmy-edebi mirasy bilen nesillere nusgalyk yz goýan beýik şahsyýetler barmak büküp sanardan köp. Şolaryň biri hem diňe bir türkmen halkynyň arasynda däl, eýsem gündogarda hem günbatarda köpgyraňly ylmy-ensiklopedik işleri, edebi-çeper eserleri bilen meşhurlyga eýe bolan lukman, pelsepeçi, şahyr Abu Aly ibn Sinadyr.
Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimizi durmuş-ykdysady, medeni taýdan ösdürmekde, dünýäniň ösen ýurtlarynyň hatarynda eýeleýän ornuny pugtalandyrmakda ylym ulgamyna aýratyn ähmiýet berilýär.
Adamyň bäş barmagynyň deň bolmaýşy ýaly, her kimin durmuş ýoly hem dürli—dürli. Gömükli alym Allaberdi Nuryýewiň ylym alemine aralaşmagynda hem özboluşly aýratynlyk bar.
Türkmen topragy ähli döwürlerde hem jahankeşdeleriň, syýahatçylaryň ünsüni özüne çekip gelipdir.
Bereketli türkmen topragy, Garagum sährasy, türkmen halkynyň ajaýyp milli häsiýetleri, mertligi, myhmansöýerligi hakdaky gymmatly maglumatlar gadymy rim we grek taryhçylary Gerodotyň, Strabonyň, Ptolemeýiň, ...
Ýurdumyzy bagy-bossanlyga öwürmek arkaly ekologiýa abadançylygyny we daşky gurşawyň goraglylygyny yzygiderli gowulan-dyrmak hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň ekologiýa syýasatynyň ileri tutulýan wajyp ugurlarynyň biridir.
Ýurdumyzda döwlet derejesinde geçirilýän saglygy goraýyş we öňüni alyş çäreleri netijesinde raýatlaryň sagdyn durmuşda ýaşamagy, döredijilikli zähmet çekmegi üçin ähli şertleriň döredilendigi guwandyryjy hakykatdyr.
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň alyp barýan daşary hem içeri syýasaty netijesinde Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimiz ýakyn-u-alysdaky ýurtlar bilen gatnaşyklary yzygiderli ösdürýär.
Gahryman Arkadagymyzyň taýsyz tagallasy we bimöçber aladalary bilen «Türkmenistan — rowaçlygyň Watany» ýylynda medeni mirasymyzy ylmy taýdan çuňňur öwrenmek we döwrebap röwüşde dikeltmek işleri giň gerimde alnyp barylýar.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwrüniň her birgüni hormatly Prezidentimiziň parasatly ýolbaşçylygynda täze-täze üstünliklere, rowaçlyklara beslenýär.
Täze ýylyň ilkinji suni, ilkinji sagady, ilkinji minutlary rowaçlyklara beslenip geldi. Ýylyň ilkinji güni dünýä inen taýçanagyň altynsow reňkem, sakar tagmasydyr sekilem, taýçanaga ömrüniň ilkinji günlerinde Gahryman Arkadagymyzyň nazar salmagam döwletlilikden nyşan.
Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda ýurdumyzyň ykdysadyýetini diwersifikasiýalaşdyrmak boýunça durmuşa geçirilýan ägirt uly işlerin netijesinde innowasiýalara esaslanýan we senagat taýdan ösen ykdysadyýeti kemala getirmekde uly üstünlikler gazanylýar.
Hormatly Prezidentimlz Türkmenistanyň Minlstrler Kabinetiniň täze ýyldaky ilkinji mejlisinde ýurdumyzyň ylym ulgamynyň işinin alnyp barlyşy bilen içsin gyzyklanyp, degişli ýolbaşçylara bu ulgamda işleriň täzeçe guralmagyna, iň täze usultärleri, hususanda, sanly ykdysadyýeti, täze innowasiýalary we nano tehnologiýalary ornaşdyrmakda, tebigaty öwrenişde ösüşiň täze belentliklerine ýetmekde ünsi has-da güýçlendirmegi tabşyrdy.
Hormatly Prezidentimiziň Döwlet medeniýet merkezine baryp, Döwlet kitaphanasynyň işini ösdürmek hem-de ony giňeltmek barada beren gymmatly maslahatlary ýurdumyzda kitaphana işiniň kämilleşdirilmegi babatynda möhümdir.
Milli Liderimizin belleýşi ýaly, Beýik Ýüpek ýolunyň köpasyrlyk tejribesi özara gatnaşyklaryň medeniýetinde, medeniýetlerin özara gatnaşygynda jemlenendir.
XI asyrda Mahmyt Kaşgarly (1008—1105) tarapyndan ýazylan türkmen diliniň iň gadymy sözlügi bolan «Diwany lügat at-türk» atly ensiklopediki sözlük — türki halklaryň etnografiýasy, folklýory, geografiýasy, däp-dessurlary, adatlary, nakyllary, tagamlary, baýramçylyklary, ýaraglary, lukmançylyk adalgalary ýaly köp sanly tematikany özünde jemleýän ajaýyp eserdir.
Ýurdumyzda her ýyl bellenilip geçilýän Hatyra gününde «Halk hakydasy» ýadygärlikler toplumyna gül çemenli baryp, Watan gahrymanlarymyzyň belent ruhunyň öňünde tagzym etmek, indi arzyly hem asylly däbe öwrüldi.
Hormatly Prezidentimiziň hemmetaraplaýyn goldawy netijesinde «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» ýylynyň aprelinden oktýabr aýy aralygynda Germaniýanyň paýtagty Berliniň Täze muzeýinde «Margiana — Türkmenistanyň çäklerindäki bürünç asyryň şalygy» atly sergi geçirilýär.
Hormatly Prezidentimiziň: «Goňşy we beýleki döwletler bilen özara bähbitli, dostlukly gatnaşyklarymyz gün-günden ösýär» diýip parasatly bellemegi, Türkmenistanyň söwdada, ykdysadyýetde, syýasatda we medeni gatnaşyklarda dünýäniň ençeme ýurtlary bilen hoşniýetli, dostlukly gatnaşyklarynyň ýylsaýyn ýokarlanýandygyny aňladýar.
Beýik Seljukly döwletiniň meşhur weziri Nyzamalmülk «Syýasatnama» atly eserinde hökümdarlar barada şeýle diýýär: «Hökmigüýçli her döwürde bir adamy saýlap alyp, onuň şan-şöhratyny arşa çykarýar, oňa şalyk derejesini eçilýär.
Berkarar döwletimiziň Bagtyýarlyk döwründe, Gahryman Arkadagymyzyň parasatly syýasaty netijesinde, halkymyzyň mizemez agzybirligi dünýä ýaýyýar.
Halkymyz iňňän gadymy döwürlerden bäri ylma, bilime uly sarpa goýup gelýän halklaryň biri.
Halkara forum GDA gatnaşyjy döwletleriň Ynsanperwer hyzmatdaşlyk boýunça döwletara gaznasynyň guramagynda geçirildi.
Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallalary netijesinde halkymyzyň milli mirasyny öwrenmäge, ony dünýä ýaýmaga uly üns berilýär.
Halkymyz gyz çagalara at dakanlarynda elmydama owadan atlary saýlamaga çalyşýarlar.
Berkarar diýarymyzda ylym-bilim ulgamyny özgertmek, ösdürmek, innowasiýalary giňden durmuşa ornaşdyrmak meselesi döwlet syýasatynyň esasy ileri tutulýan ugurlarynyň birine öwrüldi.
Hormatly Prizidetimiz geçen hepdäniň anna güni geçiren Ministrler Kabinetiniň mejlisinde ýurdumyzyň köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň işi hakynda durup, diýarymyzyň uzak ýaşly raýatlary barada mähirli sözleri aýtdy.
Türkmenler gadym wagtlardan bäri baýdaga aýratyn sarpa goýupdyrlar. «Baýdak» häzirki wagta çenli dilimizde işjeň ulanylyp gelnen gadymy türkmen sözüdir.
Hormatly Prezidentimiziň parasatly ýolbaşçylygynda ýurdumyzy durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň baş milli maksatnamasyna laýyklykda döwletimiziň halk hojalygynyň ähli pudaklary, şol sanda deňiz we derýa ulaglar ulgamy hem döwrebaplaşdyrylýar, kämilleşdirilýär we dünýä ylmynyň soňky gazanan innowasion tehnologiýalarynyň esasynda ösdürilýär.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe Gahryman Arkadagymyzyň parasatly ýolbaşçylygynda türkmen halkymyzyň milli medenýetine, mirasyna uly üns berilýär.
Türkmen halky ylym-bilime hemişe belent sarpa goýup gelen halklaryň biri.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda ýurdumyzyň halk hojalygynyň ähli ugurlarynyň, şol sanda ylym we bilim ulgamynyň has-da kämilleşmegine, rowaçlanmagyna, onuň dünýä ülňülerine laýyklykda ösdürilmegine giň ýol açyldy.
Türkmen bagşylary joşup aýdym aýdanlarynda aýdymyň öz şygyr bentleri bilen ugurdaş manyly sanamalary hem özlerinden goşup goýberýärler.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiziň parasatly ýolbaşçylygynda türkmeniň ruhy kämilligini, düşünje sagdynlygyny asyrlar boýy üpjün edip gelen milli mirasymyz çuňňur öwrenilýär.
Hormatly Prezidentimiziň tabşyrygy esasynda ýurdumyzda gowaça ekişi 2018-nji ýylyň 23-nji martynda Ahal, Mary we Lebap welaýatlarynda, 28-nji martda bolsa Daşoguz welaýatynda abraýly ýaşulularyň ak pata bermegi bilen badalga aldy.
Ata Watanymyz Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi hasaplanýar.
Hormatly Prezidentimiziň şu ýylyň 23-nji fewralynda Mary welaýatyna iş saparynyň çäklerinde Türkmenistan döwletimizde ýaýbaňlandyrylan giň gerimli özgertmeler bilen baglanyşykly taryhy ähmiýetli wakalar boldy.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň parasatly ýolbaşçylygynda döwletimiziň halk hojalygynyň ähli pudaklarynda, şol sanda ylym, bilim we medeniýet ulgamynda-da giň gerimli özgertmeler durmuşa geçirilýär.
Dünýä taryhynyň gatlaryna ösen medeniýetiň, sungatyň mekany bolup giren Türkmenistanyň gadymy ýadygärliklerinde geçirilýän arheologik gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde ýüze çykarylan taryhy tapyndylar ylmy esasda öwrenilýär.
Soňky ýyllarda TYA-nyň Arheologiýa we etnografiýa instituty tarapyndan Nusaý — Ürgenç kerwen ýolunyň ugrunda ýerleşen Paryzdepe, Şährihaýbar ýaly ýadygärliklerde alnyp barylýan işler bellärliklidir.
Gyzgynlygyndan hemem gyzyl burçuň ajysyndan ýaňa agzyňy ýakyp barýan unaş sowuklamanyň, dümewiň bire-bir emi.
TYA-nyň Biologiýa we derman ösümlikleri institutynyň Botanika bagynda hem ösümlik dünýäsiniň köpdürlüligini artdyrmak, olary gorap saklamak boýunça işler ylmy esasda alnyp barylýar.
Türkmen milli göreşi medeniýetimiziň aýrylmaz bölegidir. Türkmen halky gadymy döwürlerden bäri göreş sungaty bilen içgin gyzyklanyp gelipdir.
Halyçylyk sungaty uzak heňňamlarda timarlanyp, gitdigiçe owadanlanyp, türkmeni dünýä ýüzüne tanadyp gelen milli guwanjymyzdyr, halkyň ýüzüniň tuwagydyr.
Daşky gurşawy goramak, ekologiýanyaýawlysaklamak bilen baglanyşykly meseleler häzirki zaman dünýäsinde esasy meseleleriň birine öwrüldi.
Ýurdumyzda ylym-bilime, dünýä ylmynyň iň soňky gazananlaryny özleşdirmäge uly ähmiýet berilýär. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň tagallalary bilen ylym-bilim ulgamyny kämilleşdirmek babatda, alymlaryň işine itergi bermek, türkmen ylmynyň taze binýadyny tutmak boýun-ça düýpli işler amala aşyrylýar.
Öňňin, 15-nji iýunda hormatly Prezldentimiziň paýtagtymyzda we Ahal welaýatynda alnyp barylýan işler bilen dikuçarda, guşuçar belentlikden tanyşlykda, akyldar şahyrymyz Magtymguly Pyragynyň ýadygärlik heýkelini Köpetdagyň belentliginde ýerleşdirmek barada aýdanlary halkymyzda uly buýsanç duýgusyny döretdi.
Şu gün ýurdumyzda giňden bellenilýän Ylymlar güni mynasybetli paýtagtymyzda Magtymguly adyndaky Ýaşlar guramasynyň Merkezi geňeşi we Ylymlar akademiýasy bilen bilelikde her ýyl geçirilýän ýaşlaryň arasynda ylmy işleriň bäsleşiginiň ýeňijilerine sylaglary gowşurmak dabarasy boldy.
Gadymy hem şöhratly taryhynda Änew, Nusaý, Dehistan, Marguş, Merw, Köneürgenç, Amul, Sarahs, Abywerd ýaly medeni ojaklary döredip, umumadamzat medeniýetiniň ösüşine uly goşant goşan türkmen halky ylym-bilime aýratyn sarpa goýup gelipdir.
Ylym biziň düşünjämizde, ýönekeýleşdirilip aýdylanda, döredijilikli işiň netijesidir.
Sagdynlygyn we ruhubelentligiň ýylynda ynsany bagtly, eşretli durmuşa ýetirýän güýç ylymdyr.
Halkymyz «It geldi — gut geldi» diýýär. Gut sözi gadymy türkmen sözi bolup, ol bagt manysyny aňladýar.
Öz durmuşyny türkmen topragyndan üzňe görmedik alym-arheolog Wiktor Iwanowiç Sarianidi ömrüniň köp bölegini türkmen sährasynda, has takygy, Garagum çölünde, gadymy ýadygärlikleri öwrenmek üçin gazuw-agtaryş işlerini alyp barmak bilen geçirdi.
«Mirasa sarpa soýmak, Watany özgertmek ýyly» diýlip atlandyrylan 2016-njy ýylyň 4-nji ýanwarynda geçiren wideoşekilli iş maslahatynda hormatly Prezidentimiz türkmen halkynyň müňýyllyklaryň dowamynda toplanan maddy we ruhy gymmatlyklaryny gorap saklamagyň döwlet syýasatynyň möhüm ugry bolup durýandygyny aýratyn nygtady.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe ýurdumyzda bolup geçýän öz-gerişlikler halk hojalygynyň ähli pudaklaryny öz içine alyp, halkyň medeni babatda hem kämilleşmegine şert döredýär.
Milli Liderimiz şu ýylyň 13-nji ýanwarynda il içinde Paryzdepe ady bilen meşhur bolan gadymy taryhy ýadygärlige baryp gördi. Döwlet Baştutanymyzyň belleýşi ýaly, örän baý medeni-taryhy ýadygärliklere eýe bolan bu toprakda geçmişde dünýä ýaň salan beýik işler bitirilipdir: şäherler
döredilip, binalar gurlupdyr.
Şu ýylyň dowamynda paýtagtymyzda, onuň
töwereklerinde hem-de ýurdumyzyň welaýatlarynda agaç nahallarynyň 3 million düýbüni oturtmak bellenildi. Gahryman Arkadagymyz ýurdumyzyň baş şäheriniň binagärlik keşbini özgertmek hem-de abadanlaşdyrmak boýunça meýilnamalaryň öz wagtynda we
ýokary hilli ýerine ýetirilmegine berk gözegçilik etmegiň wajypdygyny sargyt edýär.
Edermen ekerançy daýhanlarymyzyň
nesilme-nesil çekip gelýän päk zähmeti netijesinde sadymy döwürlerden şu günlere gelip ýeten maddy mirasymyz bolan gawunlar milletimizin ruhy mirasynda-da ykjam orun alypdyr: türkmen dilinde, däp-dessurlarynda, halk döredljiliginde gawun bilen bagly aýtgylaryň, durnukly söz düzümleriniň, rowaýatlaryň... giden ulgamyny görmek bolýarŞu toý günlerinde şolaryň kähirini ýatlasak, datly gawunlarymyzyň ýakymyna hem-deýokumyna sarpa goýdugymyz bolar.
Geobotanika we Milli gerbariý gaznasynyň, şeýle hem Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Biologiýa we derman ösümlikleri institutynyň barlaghanalarynda biziň ýurdumyzyň dürlik künjeklerine bolan ýazky ekspedisiýanyň barşynda toplanan maglumatlary we ösümlik materiallaryny işläp taýýarlamak boýunça işler alnyp barylýar.
Häzirki döwürde ata-babalarymyz tarapyndan bize miras galdyrylan milli baýlyklarymyz bolan taryhy ýadygärliklerimizi öwrenmäge, olarda rejeleýiş, öň ki durkuny dikeldiş işlerini geçirmäge hem-de täze nesle abat ýagdaýynda ýetirmäge, olar barada nesihat işlerini alyp barmaga giň ýol açyldy.
Zenanyň şirin owazyna eýlenip, çagany uklatmak maksady bilen hiňlenilip aýdylýan sallançak başyndaky hüwdülerden başga-da, oňy ele alyp, bökdürip, hopba edip ýa-da aýagyň üstünde ýatyryp, yralaýan wagtyňda aýdylýan her hili çeper setirler hem folklor diýlip atlandyrylýan gymmatly hazynanyň içinde kän gabat gelýär.
Halkymyzyň ata-babadan gelýän halal we arassa ýoluny döwrebap dowam etdirýän hormatly Prezidentimiz türkmen halkynyň geçmiş taryhyny, edebiýatyny, sungatyny, milli däp-dessurlaryny täzeçil, töwerekleýin hem-de düýpli öwrenmegiň, nesillerimizi watansöýüjilik, halallyk, ynsan-perwerlik ruhunda terbiýele-mekde egsilmez hazyna bolan milli mirasymyzy dikeltmek bilen, halkymyzyň medeni-ruhy dünýäsini baýlaşdyrmagyň döwletimiziň gaýragoýulmasyz wezipeleriniň biridigini nygtaýar.
Häzirki döwürde iň wajyp meseleleriň biri hem ylym we önümçilik bähbitli ösümlikleriň tohumlarynyň asyl nusgalaryny genetika banklarynda saklamak hem-de olaryň nesil toplumynyň gorlaryny ýöriteleşdirilen ekin ýerlerinde diri görnüşde ösdürmek we öwrenmek bölüp durýar.
Ýakynda Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Tehnologiýalar merkezinde «Ýurdumyzy özgertmekde innowasion tehnologiýalar» atly ylmy maslahat geçirildi.
Milli Liderimiz ylym ulgamyny ösdürmegiň, alnyp barylýan ylmy-barlag işlerinde ýokary netijeleri gazanmagyň esasy şerti hökmünde ýaş alymlaryň täze neslini terbiýeläp ýetiş-dirmäge aýratyn üns berýär.
Hormatly Prezidentimiz Türkmenistanda düýpli we amaly ylymlary, innowasion senagaty ösdürmegi, ylmy, bilimi halka peýda berer ýaly derejä ýetirmegi wezipe edip goýdy we geljegi has uly bolan ylmyň ileri tutulýan ugurlaryny kesgitledi. Şol ugurlaryň biri hem ynsanperwer ylymlardyr.
Magtymgulynyň döredijiliginiň özeni türkmeniň gadymy hem baý halk döredijiligidir. Halkyň dünýa hakyndaky oýlanmalary, dünýa düşünmeleri ähli çuňlugy we danalygy bilen şahyryň döredijiligine siňipdir.
Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Biologiýa we derman ösümlikleri institutynyň Botanika bagynyň bu işi ýokary hünärli biolog-floristiçileri we sistematikaçylar amala aşyrýarlar. Bu işiň esasy ugry — daşary ýurtlaryň howa şertlerine uýgunlaşan ösümlikleri ýurduň howa-toprak şertlerine uýgunlaşdyrmak ýa-da introduksiýa, ösümlikleriň seýrek duş gelýän görnüşlerini goramak bolup durýar.
Ýurdumyzyň çäginde ýerleşen taryhy ýadygärlikleri gorap saklamak, milli medeni mirasymyzy öwrenmek, wagyz etmek bilen baglanyşykly il-ýurt bähbitli işler Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe has giň gerim bilen dowam etdirilýär.
Merdana türkmen halkymyz gözbaşyny asyrlaryň jümmüşinden alyp gaýdýan, edermen pederlerimizden şu günki bagtyýar nesillere miras galan behişdi bedewlerimizi milli buýsanjy saýyp arzylaýar.
Hormatly Prezidentimiziň başlangyjy bilen «Mirasa sarpa goýmak, Watany özgertmek ýyly» diýlip atlandyrylan üstümizdäki ýylda eziz Watanymyzy mundan beýläk hem ösdürmek, özgertmek ugrunda alnyp barylýan ägirt işleriň her biri milli mirasa sarpa goýmak bilen utgaşdyrylýar.
Bu prosess anyk, nätanyş ösümlik bilen alnyp barylýan işiň ykdysady we sosial maksada laýyklygyny, onuň ýerli flora bilen ekologik we biologik deňeşdirip bolujylygyny nazara almak bilen oýlanyşykly toplumlaýyn ylmy çemeleşmäni talap edýär.
Özüniň milli medeni, edebi we taryhy gymmatlyklary bilen adamzat jemgyýetiniň ösmegine saldamly goşant goşan türkmen halkynyň geçmiş taryhyny çuňňur öwrenmek we dünýa ýaýmak Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň döwlet syýasatynyň ileri tutudan ugurlarynyň biri bölüp durýar. Belent maksatlara beslenen bu ugurlary has-da ýaýbaňlandyrmak Mirasa sarpa goýmak, Watany özgertmek ýylynda giň gerime eýe bolýar.
Ol ýazgylar ilkinji gezek kiçi Bezegli deräniň diwar ýazgylarynda gabat gelýär. Diwar suratlary, alymlaryň pikirine görä, takmynan, 14 müň ýyl ozalrak döredilipdir. Şeýlelikde, şol gowak ýazgylaryndan 8 kilometr uzaklykda ýerleşýän Çendir jülgesiniň, Ak obasynyň, Gyzyl Ymam gonamçylygynyň gapdalynda, iki dagyň arasynda, beýik gumly dag depelerinde ýerleşen daş heýkelleriň ýaşy, takmynan, 10—11 müň ýyla golaýdyr. Şol ýadygärlikler birbada döremändir. Olar müňýyllyklaryň dowamynda ýasalypdyr. Şonuň üçin olaryň dörän wagty we daşky şekili asyrlar boýunça üýtgäp durupdyr.
Repetek Döwlet biosfera goraghanasy 1927-nji ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 27-sinde Gündogar Garagumuň ajaýyp gara ojar tokaýlaryny hem-de onuň daş-töweregindäki meýdanlary gorap saklamak üçin döredildi. Goraghananyň wezjpesine Garagumuň çägeli çölüniň aýratyn, ÖTjboluşly iiýtgeşik ösümlik we haýwanat dünýäsini öwrenmek, goramak hem-de dikeltmek işleri girýär. Olardan başga-da, demir ýol duralgalarynyň, säginelgeleriň we öri meýdanlaryndaky guýularyň töwereklerini gök-bagçylyga öwürmäge uly iins berüýär.
Türkmenistanyň biçak baý geçmişi bar. Bu gün Altyn depe, gadymy Merw, Coltan Sanjaryň mawzoleýyi, Köneürgenjiň binalary, Maşady-Misserian galalary, Nusaý galasy köpleri haýran galdyrýar. Bu ýadygärlikler dünýä siwilizasiýasynda aýratyn orun tutýar. Türkmenistanda olar bilen bir hatarda henize çenli doly öwrenilmedik ýadygärlikler hem az däldir.
Miras žurnaly, №1, 2020
M. Tuwakow
(Türkmenistan)
GADYMY DÖWÜRLERDÄKI ATLARYŇ GORAG ESBAPLARY
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň parasatly syýasaty netijesinde gözellikde, ýyndamlykda, gaýduwsyzlykda deňsiz-taýsyz bedewlerimiziň şan-şöhraty günsaýyn belende galýar, ussat seýislerimize döwlet derejesinde uly sarpa goýulýar. Milli Liderimiz: «Gadymdan bäri türkmen atşynaslary, seýisleri dünýäni haýran galdyran, asman atlary adyny alan gözel bedewleri ýetişdirip, olaryň tohum arassalygyny saklap, nesilden-nesle kämilleşdirip gelipdirler. Kaddy-kamaty, gylyk-häsiýeti bilen özüne bendi edýän behişdi bedewlerimiz ençeme asyrlaryň dowamynda merdana ata-babalarymyzyň Watan, ar-namys, mukaddes toprak üçin alyp baran söweşlerinde olaryň goşa ganaty, beýik ýeňişleriniň, ähli rowaçlyklarynyň ýarany bolupdyr» [1. 94] — diýip, şan-şöhraty dünýä dolan ahalteke bedewlerimize ýokary baha berýär. Hormatly Prezidentimiz beýleki ylmy-ensiklopedik kitaplarynda hem ahalteke bedewleri baradaky gymmatly maglumatlary beýan edýär [2,3,4,5].
Merdana ata-babalarymyz gözellikde sungat derejesine ýetirilen, toý-baýramlaryň bezegi, ýelden ýüwrük, ýow güninde garadan gaýtmaz ajaýyp bedewleri kemala getiripdirler. Geçmişde atlarymyz çapuw, söweş, araba goşulýan, dabara, aw atlary ýaly dürli görnüşlere bölünipdir. Gadymy söweş atlary we olaryň gorag esbaplary söweş ýaraglarynyň taryhyny öwrenijileriň we beýleki taryhçylaryň ünsüni özüne çekip gelipdir. Söweş arabalaryna goşulýan atlaryň harby esbaplary yzygiderli kämilleşdirilipdir. Söweş atlarynyň öran gymmatlydygy üçin olary mümkin boldugyça dürli görnüşdäki gorag esbaplary bilen örtüpdirler. Söweş arabalaryna goşmak üçin, münüş atlaryna garanyňda, adatça pesräk atlary saýlap alypdyrlar. Gadymy döwürlere degişli taryhy ýadygärliklerde «Nusaý atlary» adyny alan bedewlerden az-kem gysga boýly araba goşulýan atlaryň şekilleri suratlandyrylypdyr. Söweş arabalaryna goşulýan atlar we münüş atlary gymmatly tohum atlar hasaplanypdyr. Bu aýratyn hem assiriýanyň güberçekli nagyşlarynda aýdyň görünýär. Ol nagyşlarda esgerleriň adaty atlaryndan, şalaryň at arabasyna goşulýan atlar aýratyn tapawutlanýar.
Alynky Aziýada b.e. öňki V asyryň birinji ýarymyndaky söweş at arabalary ýuwaş-ýuwaşdan ýitipdir we bu ýüzýyllygyň ortalarynda söweş at arabalary dörtgyraň polatdan bolupdyr. Gorag esbaply söweş at arabalarynyň şekilleri saklanyp galmandyr, şonuň üçin olaryň keşbini gaýtadan dikeltmek üçin ýazuw çeşmelerinden we dürli şekilleriň deňeşdirme derňewinden peýdalanmak mümkin. Gadymy grek taryhçysy, şahyry hem pelsepeçisi Ksenofan Kolofonly (takmynan b.e.öňki 570-480ýý.) dörtgyraň gorag esbaply at arabalar, gündogar hökümdarlarynyň at arabasynyň gorag esbaplary barada maglumatlary beýan edipdir. Gadymy ýazuw çeşmelerinde sekiz sany at goşulan gorag esbaply at arabasy barada maglumatlar bar. Ksenofan gadymy Nusaý atlarynyň sowut bilen örtülendigini we olaryň goşunyň esasy kuwwaty bolandygyny aýratyn nygtapdyr. Ol atlaryň gorag esbaplaryny emele getirýän serişdeleriň adyny ýazyp beýan edipdir, olaryň arasynda söweş atlarynyň maňlaýlyklary, seňriklikleri, göwüsbentleri, ýanbaşlyklary, ýapynjalary agzalýar. Ksenofan sährada erkin gezip ýören Nusaý atlary barada söz açyp: «Biziň göz öňümizde dogumly hereketlerden doly görnüş janlanýar: ajaýyp bedewler ýere birsydyrgyn urulýan toýnak sesleri, şadyýan kişňemesi, burunlaryna agram salyp, birenaýy hokranmasy we syratly başyny belent tutup, paýhasly garaýyşy, nähilidir bir jadylaýjy güýji bilen görenleri özüne bendi edýär.» [15] diýip suratlandyrýar.
Atlaryň gorag esbaplary barada gadymyýeti öwreniji grek akyldary Ýuliý Polluks (II asyr - 238ý.) hem esgerleriň söweşjeň atlaryny seňriklik, gözlük, göwüsbent, ýanbaşlyk, dyzlyk bilen gorandyklaryny ýazypdyr. Ol bu atlaryň polat bilen örtülen atlar atlandyrylýandygyny belleýär. Polluks II asyryň ortalaryndaky söweş atlarynyň gorag esbaplarynyň ähli böleklerini atlandyrypdyr. Gorag esbaplaryň has giň ýaýran görnüşi seňriklikdir. Seňriklik — atyň seňriginiň öňündäki gorag serişdesidir. Bu adalga ilkinji gezek Ksenofanyň taryhy ýazgylarynda duş gelýär. Biziň eýýamymyzdan öňki IХ asyrdan başlap, atlaryň kellesiniň ýokarky böleginde ýerleşýän, gorag we bezeg üçin ýuka esbaplar giňden ulanylypdyr. B.e. öňki VIII asyryň ahyrynda iki bölekden ybarat ilikli seňriklikler ýüze çykypdyr. Ony atyň maňlaý saçynda ýerleşdirilýän maňlaýlyklaryň deregine ulanypdyrlar. Şunuň ýaly örtükleri ulaltmak arkaly, insiz altyburçly görnüşli seňriklikler emele gelipdir. Olar b.e. öňki VIII-VII asyra degişli bolup, bürünçden ýasalypdyr, süýnmek şekilli, insiz, ýasy, tekiz görnüşli bolupdyr we atyň kellesiniň üstünden aýlanýan gaýyş guşaga berkidilipdir. Atyň kellesi üçin niýetlenen şuňa meňzeş gorag esbaby başga-da birnäçe halklarda ulanylypdyr. Ksenofan şeýle at esbaplarynyň hatarynda atlaryň ýanbaşyna dakylýan ýanbaşlyklaryň, atlaryň göwüsbendiniň hem bolandygyny ýatlaýar.
Meşhur taryhçy Gerodot (takmynan b.e.öňki 484-425ýý.) hem massagetleriň atlarynyň gorag esbaplary barada söhbet açyp, «olar atlarynyň döşlerine bürünç sowutlary dakýarlar» diýip belleýär. Gerodot massagetleriň skifleriňkä çalymdaş egin-eşik geýýändiklerini, şolaryňka meňzeş ýaşaýyş-durmuşyny alyp barýandyklaryny nygtapdyr. Atly we pyýada söweş edýändiklerine, söweşde ok-ýaýlary we söweş aýpaltalary ulanýandyklaryna, ýarag-esbaplarynyň altyndan we bürünçdendigine ünsi çekipdir. Massagetleriň naýzanyň, ýaýyň okuny we söweş aýpaltasynyň metal böleklerini bürünçden, misden ýasaýandyklaryny, tuwulgalaryny, guşaklaryny altyn-zerler bilen bezeýändiklerini, atlaryna hem misden sowut we göwüsbent dakýandyklaryny, atlaryň uýanlaryna, agyzzyryklaryna altyn çaýýandyklaryny haýran galmak bilen beýan edipdir.
Göwüsbentler ilkibaşda ýumşak materialdan, gaýyşdan taýýarlanypdyr, b.e. öňki II asyryň ortalarynda olary ýuka metallardan ýasapdyrlar. Olar ilki göwüsbent guşagy görnüşinde bolup, soňra bürünç örtügi görnüşine geçipdir.
Görnükli taryhçy alym, arheolog, gündogarşynas B.B.Piotrowskiý (1908-1990) b.e. öňki IX asyryň başynda iki düzüm bölekli bitewi şekilli bürünçden at göwüsbendiniň bolandygyny, şol asyryň ortalarynda bolsa onuň ýarymaý şekilli görnüşe eýe bolandygyny belleýär [12]. Gündogarşynas alym W.M. Gorelik (1946-2015) b.e. öňki VI-V asyrlarda atlaryň döşüne dakylýan teňňe şekilli örtükleriň ýüze çykandygyny tassyklaýar [13]. Taryhçy alym W.P.Nikonorow b. e. öňki VII asyryň birinji ýarymynda atlaryň kellesinden guýrugyna çenli örtülýän, ýumşak materialdan edilen ýapynjalaryň, ýagny gorag esbabynyň ýüze çykandygyny habar berýär [14]. Atly goşun üçin bürünçden ýasalan eýerlikleriň esasynda, soňra atlar üçin bitewi gorag ýapynjalary taýýarlanypdyr. Şunuň ýaly ýapynja, ilki arabalara goşulýan atlaryň esbaby hökmünde ýüze çykypdyr, soňraky döwürlerde münüş atlara geçipdir. Şeýle gorag örtükleri göwüsbendiň we ýanbaşlygyň özara birleşmesinden emele gelipdir.
Atlaryň gözlükleri hem gorag esbaby hyzmatyny ýerine ýetiripdir. Polluks olary «atlaryň ýaragy» hökmünde atlandyrýar. Atlaryň gözlükleri ilki b.e. öňki II müňýyllygyň ortalarynda Gündogarda giňden ýaýrapdyr, b.e. I asyrynyň birinji ýarymynda bolsa Gresiýa aralaşypdyr. Gözlükler adatça bürünçden ýasalypdyr, daşky görnüşi boýunça bezeg şaý-seplerine çalymdaş bolupdyr. Atlaryň ýene bir gorag esbaby maňlaýlyklar bolupdyr. Olar hem bürünçden we pil süňkünden ýasalypdyr, gorag esbaplary Parfiýa atlaryny toýnaklaryna çenli gorapdyr.
Wizantiýaly taryhçylar söweş atlarynyň boýnuny goraýan esbaplar barada maglumatlary ýazyp galdyrypdyrlar. B.e.öňki VI asyryň ahyrlaryna degişli gyzylmytyl-goňur toýundan edilen önümlerde-terrakotasynda ýapynjaly atyň kellesiniň gözlükler, seňriklikler bilen birlikde, boýun örtükleri hem suratlandyrylypdyr. Orta asyrlardaky atly goşunyň atlarynyň boýnunda gorag ýapynjasy bolmandyr, atlaryň diňe kellesini we tutuş bedenini sowut bilen örtüpdirler. Onuň hem sebäbi şeýle gorag esbaby ýa-da sowut atyň demligini daraldypdyr, boýnuny çalt hereketlendirmäge päsgelçilik döredipdir, şonuň ýaly-da atlar boýnundan ýara düşende oňa birbada, ýagny söweş meýdanyndan çykýança döz gelmegi başarypdyr. Atyň boýny çapyp barýan wagtynda hereketini ugrukdyrmaga ýardam berýändigi sebäpli, onuň erkin hereketini çäklendirmezlik üçin boýnundan agyr gorag sowutlaryny dakmandyrlar. Söweş atlarynda gorag esbaplarynyň näderejede giň ýaýrandygy barada anyk maglumat ýok, emma gorag esbaplary esasan münüş atlarynda ulanylypdyr. Atlaryň gorag esbaplarynyň arasynda kümüş göwüsbent, tuwulga söweşlerde giňden ulanylypdyr.
Gadymy grek taryhçysy hem geografy Strabon (b.e.öňki 63—23) 17 kitapdan ybarat «Geografiýa» atly kitabyny ýazypdyr [11]. Bu kitabyň XI jildinde gadymy Kawkazyň, Girkaniýanyň, Parfiýanyň, Baktriýanyň, Midiýanyň taryhyna degişli maglumatlar beýan edilýär. Ol türkmenleri ata-babalary hasaplanýan massagetleriň gaýduwsyzlygy we çapyksuwarlygy barada söz açyp: «Massagetleriň köpüsi daglarda, köpüsi jülgelerde, sähralyklarda, deňizdäki adalarda we aýlaglarda ýaşaýarlar. Olaryň ýurdy Araks derýasynyň (häzirki Amyderýa) boýlarynda ýerleşýär. Bu derýanyň ençeme gollary dürli şahalar arkaly bölünýär. Demirgazykda bu derýanyň guýýan ýeri Girkan (häzirki Hazar) deňzidir. Olar Güni gudratly, keramatly hasaplaýarlar, atlaryny hudaý ýoluna gurban edýärler. Olar örän ajaýyp çapyksuwarlar we pyýada söweşijiler, ok-ýaý, gylyç, sowut we bürünçden söweş aýpaltalary bilen ýaraglanan, söweşlerde zerli guşak dakynýarlar. Atlarynyň uýanlary we çekileri zerlenen» diýip belläpdir.
Gadymy grek şahyry Oppian (183—213): «Nusaý atlary gözelligi bilen ähli bedewlerden saýlanýar. Şalara mynasyp bu bedewler ajaýyp keşbi, eýesiniň göwün guşuny ganatlandyryşy, uýanyny çala çekenden duýgurlygy bilen burnuny parladyp buýsançly başyny belentde tutýar, ol çapyp barýarka, altynsow ýaly howada Gün şöhlesine öwşün atýar.» [15] — diýip, guwanç bilen wasp edipdir.
Merdana ata-babalarymyzyň ýyndamlykda, gözellikde deňi-taýy bolmadyk bedew atlary bilen taryhda öçmejek yz goýandyklaryny tassyklaýan maglumatlar saklanyp galypdyr. Pederlerimiz bedew atyny mydamalyk hem ygtybarly hemrasy hasaplapdyrlar. Ýowuz günde syrdaşyna, toý gününde buýsanjyna öwrülen bedewleriniň eýer-esbabyna aýratyn üns berip, sünnälenip bejerilen şaý-sepler bilen bezäpdirler.
Bedewleriň şaý-sepleri örän ajaýyp hem gymmatbaha hasaplanypdyr. Altyn-kümüş şaý-sepleri bilen bezelen ýyndam bedewler gelinalyjy toýlarda, dürli toý-dabaralarda at çapyşyklaryna gatnaşdyrylypdyr. Altyn, kümüş şaý sepler atyň bezeg şaýlary atlandyrylypdyr. Bedew atyň döşüne kümüşde edilen göwüsbent dakypdyrlar. Oňa alagaýyş diýip hem at beripdirler. Onuň ýüzüne bazbent diýen ajaýyp bezegi dakypdyrlar. Göwüsbent şaý-seplerini 2-3 barmagyň ininde gaýyşa berkidipdirler altyn-kümüşden edilen gymmatbaha bezegler balygyň teňňelerini ýatladypdyr. Olar atyň uýany bilen bir ulgama birigipdir.
Merdana pederlerimiz ýelden ýüwrük bedew atyny rysgal-berekediň, bagtyýar hem abadan durmuşynyň gözbaşy hasaplapdyr.
Ýazyjy ogly Alynyň «Seljuk türkmenleriniň taryhy» atly kitabynda nesilbaşymyz Oguz han Türkmen at-esbabyny taýýarlamak, goşuna baştutan bellemek barada: «Haçan-da bir ýüzbaşy ýa-da ellibaşy ölende, yzynda ýarar ýaly ogly galmasa, onuň bölüminden kim at tanamakda, ata timar bermekde ussat bolsa, ýanynda gow, çakmak we beýleki zatlar tapylýan bolsa, galanlary ondan çekinseler, eýer-esbabyny we uýan çekisini düzedip we tikip bilse, ýaý atmagy we bejermegi başarsa, ony ol topara aga etmeli. Eger müňbegi ýa-da tümenbegi ölse, yzynda ýarar ýaly ogly galmasa, müňlük ýa-da tümen içinde kim batyr, tejribeli, goşun ýagdaýyny bilýän, söweşlerde synalan kişi bolsa, ony müňbegi ýa-da tümen begi etmeli» [9, 34] — diýip, wesýet edýär.
Gadymy rowaýata görä, Allatagala adamy ýaradanda, oňa ähli haýwanlary hödürleýär. Şonda Adam özüne aty saýlap alypdyr. Soňra Allatagala adama: «Eý Adam, sen kyýamat gününe çenli eziz zady saýlap aldyň. Saňa meniň berekedim bolsun. Men şundan pazylatly we adama dost haýwany ýaratmadym» — diýipdir. Halk arasynda «At bar öýe rysgal-bereket ýagýar», «Şeýtan üçin atyň sesinden howply zat ýokdur», «Eger türkmeniň öýüne, maşgalasyna howp-hatar abansa ilki at duýar» diýen yrym-ynançlar bolupdyr. At saklamak, oňat ideg etmek, oňa maşgala agzalaryň biri hökmünde garamak sogap hasaplanypdyr. Türkmen halkynyň arasynda giňden ýaýran «Irden turup ataňy gör, ataňdan soň atyňy» diýen nakyl hem munuň aýdyň subutnamasydyr. Halkymyz adam bilen atyň tebigatynyň hem häsiýetleriniň meňzeşdigine ynanypdyrlar. Taryhy rowaýatlarda Süleýman alaýhyssalamyň döwründe ganatly atlaryň bolandygy, günde otluk meýdana gelip, otlap, owadan jülgelerde gezip, çeşmeden suw içip gidendikleri, olaryň Süleýman pygamberiň döwründe eldekileşdirilendigi aýdylýar. Häzirki bedew atlar şol ganatly atlaryň neslinden hasaplanýar.
Ussat seýisler söweş atlary bir reňkde, esasan dor reňkde, arkasy, maňlaýy ýasy, agzy, döşi giň, gözi, burny gara, guýrugy we iki öňki aýagy uzyn bolsa gowy atlar hasaplapdyrlar.
Halk hakydasynda ýaşaýan şöhratly gahrymanlaryň atlary hem ygtybarly hemrasy bolan atynyň ady bilen aýrylmaz baglanyşykly bolup, bitewi göwrä öwrülipdir, muňa mysal edip, Jemşidiň Syýa, Rüstemiň Rahş, Afrasyýabyň Halanç, Göroglynyň Gyrat diýen atyny ýatlamak mümkin.
Magtymguly Pyragy «Aty gerek» atly gosgusynda bedewlerimiziň ynsan durmuşyndaky orny barada söz açyp: «At gazanar goç ýigidiň, Owwal bedew aty gerek» [6.235] diýip, wasp edýär. Nusgawy şahyrymyz Seýitnazar Seýdi «Münende şaý bolsa, tükel esbaby, Tagty Süleýmandyr, üsti bedewiň» [7, 165] diýip, at üstüniň howalasynyň belentligini buýsanç bilen wasp edipdir. Türkmen halky atlary seýislemekde, seýisçilik sungatyny kämil derejelere ýetirmekde we şonuň esasynda owadanlykda, ýyndamlykda deňi-taýy bolmadyk bedewleri ýetişdirmekde bahasyna ýetip bolmajak gymmatlygy nesillere miras goýupdyrlar. «Görogly» şadessanynda Jygaly begiň seýisçilik ussatlygynyň, Gyraty seýislemekde çäksiz yhlasynyň, ukyp-başarnygynyň täsirli suratlandyrylýandygy hem munuň subutnamasydyr [8].
«Baýtarnama» atly awtory näbelli gadymy kitapda atçylyk, seýisçilik sungaty barada maglumat berilýär [10]. Ussat seýisler atlaryň reňkine görä häsiýetini kesgitlemegi başarypdyrlar. Köplenç atlaryň ady ýalyna we guýrugyna seredip dakylypdyr. Açyk gara reňkli aty gowy at hasaplapdyrlar. Atyň gözleri gyzyl bolsa ýa dişleýän at, ýa-da depýän at, gyzyl aty sabyr-kanagatsyz, ýöne örän gaty çapýan we çapmakda deňi-taýy bolmadyk at saýypdyrlar. Gyzyl atyň haýbatyndan ýolbarsyň çekinýändigini, onuň bolsa, ýolbarsyň sesinden gorkmaýandygyny, endamy bir reňkdäki atlaryň hüşgär bolýandygyny belläpdirler.
Atlaryň ýaramaz gylyk-häsiýetlerini düzetmek hakynda hem bu kitapda maglumatlar berilýär. Eger haýsydyr bir at ters ugra çapýan bolsa, ol bir ýerine yzygiderli gamçy urulmagy sebäplidir, şonuň üçin gamçyny bir ýere urup durmaly däl. Diňe şeýle edilende at başyny göni saklaýar. Eger at jylawynyň bir gapdalyny dişi bilen tutsa, jylawynyň beýleki tarapyny mäkäm dartmaly. Eger-de jylawynyň beýleki gapdalyny dişi bilen tutsa, jylawynyň beýleki tarapyny berk çekmeli. Şeýlelikde, bu ýaramaz gylyk atdan aýrylar. Haýsydyr bir at başyny köp çaýkasa we silkse, jylawyny eňeginiň ýanyndan mäkäm çekmeli. Bu usul ulanylsa at başyny göni tutar we bu gylygyny gaýtalamaz. Haýsydyr bir atyň oňurgasy gaty bolsa we aýaklaryny hem gaty tutsa, ol aty beýik ýerden aşaklygyna tarap köpräk çapdyrmaly. Haýsydyr bir ata bir zadyň üstüne hüjüm etmekligi öwretjek bolsaň, ol aty söweş meýdanynda köpräk gezdirmeli. Gadymky ussatlaryň aýtmaklaryna görä, ata baş öwredýän kişi öz işine örän ussat we ökde bolmaly. Ata tälim berýän adam şol ata baş öwredip biljegine doly göz ýetirenden soň öz işine başlamaly. Eger atyň tälimçisi ata baş öwretmäge derek oňa em edip, em etmäge derek tälim berse, at körzehin bolýar we hiç zada düşünmeýär. At seýsi atyň hemme kemçiliklerini aýryp, soňra tälim bermäge girişmeli. Eger şeýle edilse at hem ynjalyksyz bolmaz we näme öwretseň, şony hem öwrener. Seýisçiligiň ilkinji we esasy syry aty tanamakdadyr. Ata tälim berýän, ony seýisleýän kişi atyň üstüne münende edil ýerde ýaly bolmaly. Ol ähli güýjüni we agramyny üzeňňä atman, eýsem butlaryna agram salmalydyr. Atyň üstüne münende ähli bedeniňi atyň hereketi bilen sazlamaly we bijaý hereket etmeli däl. Aýagyny üzeňňiden sypdyrsa, ol at tälimçisiniň iň uly aýyplarynyň biridir we atdan baş çykarmaýanlygynyň alamatydyr. Haýsydyr bir at naýza aýak bolsa, şol atyň eýesi söweş meýdanynda şöhrat gazanar we üstünlik oňa ýaran bolar diýen garaýyşlar giňişleýin beýan edilipdir.
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe eziz Diýarymyzda merdana pederlerimiziň seýisçilik däpleri döwrebap ösdürilýär. Biz hem ata-babalarymyzyň yhlasy siňen, halkymyzyň buýsanjyna öwrülen behişdi bedewlerimiziň at-abraýyny has-da belende galdyrýan hormatly Prezidentimiziň janynyň sag, ömrüniň uzak, işleriniň rowaç bolmagyny arzuw edýäris.
Edebiýat.
1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ösüşiň täze belentliklerine tarap. Aşgabat. TDNG, 2008.
2. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ahalteke bedewi — biziň buýsanjymyz we şöhratymyz. Aşgabat. TDNG, 2008.
3. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ganatly bedewler. Aşgabat. TDNG, 2011.
4. Gurbanguly Berdimuhamedow. Gadamy batly bedew. Aşgabat. TDNG, 2016.
5. Gurbanguly Berdimuhamedow. Atda wepa-da bar, sapa-da. Aşgabat. TDNG, 2019.
6. Magtymguly. Saýlanan eserler ýygyndysy. Aşgabat. TDNG, 2014.
7. Seýidi. Saýlanan eserler. Aşgabat. «Türkmenistan», 1976.
8. Görogly. Aşgabat. TDNG, 2015.
9. Ýazyjy ogly Aly. Seljuk türkmenleriniň taryhy. I-II jilt. Aşgabat. «Miras», 2004.
10. Baytarname. Tercume-Giriş-Metin-Dizin. Mehmet B.Çerkes, Mustafa Ak., Istanbul. 2008.
11. Страбон. География / Пер. с др.-греч. Г. А. Стратановского под ред. О. О. Крюгера, общ. ред. С. Л. Утченко. - 2-е изд., - М.: Ладомир, 1994.
12. Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту). Москва: Издательство Восточной литературы, 1959.
13. Горелик М. В. Оружие Древнего Востока. IV тысячелетие - IV век до н. э. - Москва: Наука, Восточная литература, 1993.
14. Никоноров В. П. Развитие конского защитного снаряжения античной эпохи // КСИА АН СССР. 1985. Вып. 184.
15. Ковалевская В. Б. Конь и всадник (пути и судьбы)..
Myrat Tuwakow,
TYA-nyň Dil-edebiýat, taryh we
pedagogika ylymlary bölüminiň müdiri,
filologiýa ylymlarynyň kandidaty
